Ze Słowa wstępnego

             Tom Humanizm polski. Długie trwanie – tradycje – współczesność ma pełnić w zamierzeniu redaktorów dwojaką funkcję: sprawozdawczą oraz projektującą. Przedstawia bowiem w serii rozpraw obecny stan wiedzy o humanizmie polskim i otwiera perspektywę dalszych, szeroko zakrojonych studiów nad długim trwaniem idei humanistycznej w kulturze polskiej. Znalazły się w nim zarówno rozpoznania kwestii ogólnych, związanych z tytułowym zjawiskiem, jak i prace szczegółowe, koncentrujące się na wybranych zagadnieniach. W tej sytuacji właściwym sposobem wprowadzenia do lektury wydaje się wskazanie najważniejszych problemów, wspólnych przeświadczeń i zasadniczych postulatów, które wyznaczają podstawę i ramy studiów nad humanizmem, co nie znaczy, że nie mogą być – nie będą – przedmiotem dalszych rozważań i dyskusji.

             W centrum zamierzonych badań sytuuje się humanizm ujmowany jako idea antropologiczna, która afirmuje godność, wolność, autonomię i prawa człowieka, uznaje go za istotę obdarzoną świadomością i podmiotowością, a przez to dominującą nad światem natury. Człowiek jest więc twórcą kultury, która kształtuje środowisko sprzyjające rozwojowi jednostek i wspólnot, umożliwiając zbliżenie się do ideału humanitas. Idea humanistyczna przez stulecia regulowała i scalała cywilizację europejską na gruncie tradycji grecko-rzymskiej. Modelowała zarazem kulturę poszczególnych epok, wyrażając się w postawach indywidualnych i zbiorowych, oddziałując na wszystkie dziedziny życia społecznego, na twórczość artystyczną, intelektualną i literacką, przeniknięte kultem piśmienności, podporządkowane principiom bonae litterae i regułom retoryki jako ars bene dicendi. Idea ta wyłaniała się z obrazu świata jako środowiska człowieka, otwierała horyzont transcendentny, wzywając do osiągnięcia w egzystencji prawdziwie ludzkiej „czegoś więcej” (w sensie religijnym lub świeckim), uznawała niezbywalne wartości etyczne za podstawę życia indywidualnego i zbiorowego; wyraźne jest zatem jej nacechowanie epistemologiczne i aksjologiczne.

            Takie ujęcie przedmiotu badań pozostaje w sprzeczności z koncepcjami postulującymi oddzielenie refleksji antropologicznej i kulturologicznej od problematyki wartości. Jest także niezgodne z wizją współczesności jako totalnego i nieodwracalnego kryzysu wartości kultywowanych przez stulecia w kulturze europejskiej; z myśleniem w kategoriach degradacji „wieku złotego” i niemożliwości odnalezienia arkadyjskiej przestrzeni; z kwestionowaniem znaczenia tradycji i dziedzictwa w obliczu współczesności postrzeganej jako zglobalizowany cywilizacyjny śmietnik, jako zbiór zjawisk pozbawiony stabilnych elementów konstrukcyjnych i punk tów odniesienia. Wbrew tego rodzaju tendencjom i diagnozom uznajemy, że wartości etyczne i estetyczne są nieodłączne ludzkiemu istnieniu oraz kulturze, a więc konstytutywne dla humanizmu. [...]

            Część ze znajdujących się w tym tomie studiów została zaprezentowana podczas konferencji Humanizm polski. Długie trwanie – tradycje – rewizje, która odbyła się we wrześniu 2007 r. w Uniwersytecie Warszawskim jako jeden z etapów prac przygotowawczych do badań nad tradycją humanistyczną, przenikającą kulturę polską od XV w. do współczesności. Od roku 2008 w Uniwersytetach Warszawskim, Jagiellońskim, Wrocławskim, Szczecińskim, im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, w Lubelskich: Katolickim i im. Marii Skłodowskiej-Curie, Pedagogicznym w Krakowie oraz w Instytucie Badań Literackich PAN prowadzone są zespołowe prace, których celem jest stworzenie syntetycznego obrazu humanizmu polskiego, a także udostępnienie w edycjach krytycznych nieznanych dotychczas dzieł polskiego humanizmu epok dawnych. Wyniki tych badań zostaną przedstawione w serii publikacji. Prezentowany tom stanowi ich zapowiedź; zarysowuje wstępnie i fragmentarycznie problematykę wyłaniającą się na tak szerokim obszarze.

            W szkicach części pierwszej, poprzedzonych omówieniem dominujących w polskiej nauce orientacji badawczych, nakreślone zostały profile epok (od średniowiecza do XX w.), które na gruncie tradycji humanistycznej lub w sporze z nią tworzyły własny obraz świata i człowieka. Kształtowane z tego punktu widzenia wizerunki renesansu, baroku, oświecenia, dziewiętnastowiecza romantycznego, pozytywistycznego i modernistycznego oraz XX w. mają charakter zdecydowanie autorski; odzwierciedlają „hipotezę całości” wyłaniającą się z rozpoznań i przeświadczeń badaczy.

            Za szkicami syntetycznymi postępują egzempla i przybliżenia: studia poświęcone wybranym zagadnieniom szczegółowym, które ilustrują i weryfikują uogólnienia, i – odwołując się do dzieł literackich – sprowadzają je do konkretów. współobecność perspektyw ogólnej i szczegółowej pozostanie zasadą dalszych prac. Szczególną wartość przykładową mają szkice zestawione w części drugiej pod hasłem Humanitas polska w oczach innych kultur. Przedstawiają one te upostaciowania idei humanistycznej w kulturze polskiej, które były postrzegane w Europie jako oryginalne i kształtowały wizerunki Polski i Polaków. Rekonstruują stereotypy utrwalone w literaturach obcych i przywołują obserwacje polskiej kultury zawarte w rozprawach naukowych i publicystycznych. Rejestracja tych wyobrażeń, schematów oraz hipotez naukowych czy publicystycznych, a również powierzenie ich interpretacji badaczom zagranicznym mają na celu konfrontację obrazów wewnętrznych i zewnętrznych polskiej humanitas. Spojrzenia z zewnątrz wyznaczają zarazem ważną perspektywę podejmowanych badań, które będą zmierzały do przedstawienia humanizmu w kulturze polskiej jako dziedzictwa europejskiego i jako tradycji narodowej.

            Część trzecia tomu poświęcona jest zagadnieniom językoznawczym, a głównie teoriom języka, dawnym i współczesnym, które są szczególnie wyrazistym i cennym zapisem historycznych inkarnacji idei humanistycznych, dotyczą bowiem słowa pojmowanego jako emanacja i symbol rzeczywistości ludzkiej.

            Część czwarta informuje o projektowanych edycjach dzieł polskich humanistów oraz polskiego piśmiennictwa XVI–XVII w., rozproszonego za granicą. powinny one dać asumpt dalszym pracom, bowiem nieznajomość źródeł i brak wydań krytycznych są przyczyną ograniczeń dotychczasowych studiów i powodem zniekształcenia historycznego obrazu polskiego humanizmu. Inedita i polonika, objęte kwerendą w ramach podjętego tematu, aktualizują problematykę obecności idei humanistycznej, jej produktywności kulturowej i wielopostaciowości w przestrzeniach elitarnych i popularnych.

            Tom, który przedstawiamy czytelnikowi, wkracza zatem na przedpole zagadnień obarczonych dawnymi i współczesnymi kontrowersjami tak naukowymi jak pozanaukowymi i proponuje rozważenie ich u progu XXI w. w świetle współczesnej wiedzy i nowoczesnej świadomości. Podtrzymując opinię, że humanizm stanowi ideę współtworzącą tożsamość kulturową Europy i zarazem obecną w kulturze polskiej jako element uniwersalnego dziedzictwa europejskiego, poddany wielowiekowej „translacji” i naturalizacji, zbiór zawartych tu studiów i szkiców uwyraźnia – mamy nadzieję – konieczność zrewidowania stereotypowych sądów o tym, co europejskie i co „rdzennie polskie”. Sądy te wydają się z dzisiejszej perspektywy obarczone kontekstami i uwarunkowaniami piętrzącymi się od czasów zaborów, gdy zadaniem naszej humanistyki było ocalenie kultury skazanej na niebyt polityczny, przez okres totalitaryzmów do postmodernistycznej negacji. I chyba właśnie dziś, kiedy kolejne fale ideologii nieprzyjaznych badaniom idei i wartości oddalają się lub tracą moc destrukcji, przyszedł czas na przywołanie fundamentalnych zagadnień i badanie ich sine ira et studio. 

Alina Nowicka-Jeżowa

Marcin Cieński