1. Renesans i Barok Celem badań jest rozpoznanie i interpretacja formuły humanizmu zawartej w dziełach autorów polskich XV-XVII wieku. Humanizm staje się tu ideą antropocentryczną o silnym nacechowaniu woluntarystycznym i aktywistycznym zyskuje wykładnię świecką (u Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego) i religijną (u pisarzy potrydenckich, szczególnie ignacjańskich). Oryginalność formuły humanizmu polskiego wynika z konsekwentnie realizowanego zamiaru stworzenia wizji nowoczesnej kultury narodowej, łączącej dziedzictwo europejskie z pierwiastkami swoiście polskimi, integrującymi społeczeństwo wokół kultywowanych wartości (godność, wolność, rodzina, ojczyzna, misja narodu w chrześcijańskiej Europie). Dzieła pisarzy XVI–XVII wieku, motywowane wiarą w moc humanae litterae, sprawiły, że kultura polska rozpoznawana była w Europie wieku jako należąca do wspólnoty litterarum, lecz oryginalna. Model humanizmu, stworzony przez autorów staropolskich, miał zarazem znaczny wpływ na świadomość narodową, indywidualną i zbiorową i odznaczał się długowiecznością. Zarys jej, aczkolwiek zatarty, jest dostrzegalny w kulturze współczesnej. Na obszarze problematyki XV-XVII wieku zaznaczają się szczególnie zagadnienia: - humanizm uniwersalny XV wieku – jego źródła włoskie
- inspiracje neoplatońskie, erazmiańskie, neostoickie, neoepikurejskie
- synkretyzm i eklektyzm filozoficzny
- koncepcje humanizmu polskiego sformułowane przez autorów renesansowych, głównie Jana Kochanowskiego
- formuła świecka humanizmu renesansowego (wzorzec Cyncynnata)
- konfrontacje humanizmu z protestantyzmem
- kształtowanie się humanizmu potrydenckiego (nurty ignacjańskie i mistyczne pietas erudita i religijność powszechna)
- inne tendencje religijne: teizm, kryptopoganizm i libertynizm
- humanizm w pedagogice i szkolnictwie staropolskim
- klasycyzm, cyceronianizm, lipsjanizm.
2. Oświecenie Humanizm doby oświecenia sytuuje się wobec zasadniczych przejawów tego zjawiska w kulturze polskiej renesansu i baroku. Jednocześnie podejmuje próbę odpowiedzi na wyzwania nowoczesności: próbę usytuowania człowieka wobec zmieniających się warunków życia codziennego i wobec przemian natury ludzkiej, próbę zrozumienia, jakie znaczenie ma dla niej sfera duchowa i obszar racjonalności. Humanizm oświeceniowy jest bezustannie konfrontowany z wydarzeniami ze sfery polityki, szczególną siłę ma to zjawisko w Polsce, zwłaszcza ujawnia się ono w kontekście rozbiorów, upadku Rzeczpospolitej i prób odzyskania niepodległości. W związku z tym na szczególną uwagę zasługują wątki etyczne obecne w humanizmie oświeceniowym jako składnik fundamentalnej debaty o Polsce i Polakach. Także w tej perspektywie należałoby spojrzeć na powiązanie wartości humanistycznych z religijnością i postawami religijnymi w wieku osiemnastym, odchodząc od upraszczającego przekonania o laicyzującym wpływie Oświecenia. Przeanalizować należałoby również znaczenie postaw humanistycznych w twórczości i światopoglądzie wybitnych pisarzy tej epoki, przede wszystkim Krasickiego, Naruszewicza, Karpińskiego, a także ich funkcjonowanie na obszarze głównych prądów literackich epoki. Na szczególną uwagę zasługuje obszar działalności edukacyjnej oświeconych oraz proces transmisji wartości humanistycznych ku romantyzmowi. Precyzyjnie rozpoznać należy również zagrożenia humanizmu w wieku osiemnastym związane z wielowymiarowym kryzysem tożsamości natury ludzkiej i uwikłaniem ludzi i społeczeństw w różnorodne (często sprzeczne) gry interesów, napięcia, antynomie i zależności. Do najważniejszych obszarów badań – oprócz wskazanych wyżej – należeć będą m.in. kwestie: - praw i obowiązków człowieka jako jednostki społecznej (także kwestia stanowego charakteru i ograniczeń dyskursu humanistycznego)
- funkcjonowania tradycji antycznej jako konstytutywnego wzorca oświeceniowych dyskursów humanistycznych
- otwarcia polskiego oświecenia na wartości i zagrożenia dyskursu europejskiego (zwł. francuskiego i niemieckiego), oddziaływanie dzieł wybitnych filozofów i twórców a mechanizmy transmisji i transferu wartości humanistycznych
- humanizm a absolutyzm (oświecony) oraz mechanizmy funkcjonowania nowoczesnego państwa
- humanistyczne składowe oświeceniowego racjonalizmu, empiryzmu, naturalizmu i pragmatyzmu sentymentalizm a humanistyczna dyskusja o wyższości poznania intuitywnego nad racjonalnym (amor Socraticus)
- klasycyzm oświeceniowy jako estetyka i jako światopogląd: kwestia harmonii świata
- humanistyczne źródła tematów, motywów, toposów literatury oświecenia i jej poetyki sformułowanej i realizowanej
- oddziaływanie neohumanizmu niemieckiego, np.: nowożytnej filologii klasycznej (F. A. Wolf), historii sztuki klasycznej (J.J. Winckelmann), koncepcji pedagogicznych (kształcenie osobowości na wzorcach antycznych: W. Humboldt, J. W. Goethe).
Wiele kwestii wskazanych wyżej nie zostało do tej pory zbadanych systematycznie i przy zastosowaniu nowoczesnych metod zrealizowanie tych zamierzeń pozwoli na stworzenie znacznie bardziej precyzyjnego niż do tej pory obrazu polskiego Oświecenia i wyraziste usytuowanie go w perspektywie ciągłości kultury polskiej. 3. Romantyzm Celem badań nad romantyzmem będzie zbadanie: - stosunku romantyków do antyku: do kultury greckiej – pierwotnej i hellenistycznej oraz rzymskiej („Grecja przeciw Rzymowi”), do kultur starożytnego Wschodu (Mochnacki, Dołęga Chodakowski, Rzym Mickiewicza), do starożytności słowiańskiej (łączącej się z dziedzictwem greckim: „stopy” słowiańsko-greckie Słowackiego)
- relacji twórców romantyzmu do renesansu i okresu porenesansowego (opozycja czy dopełnienie postrenesansowego humanizmu? Tu: podjęcie problematyki obcości, przeświadczenie o historycznej różnorodności ludzi i ludów, wychylenie ku inności, polemika z elitarnym pojęciem kultury, mit Michała Anioła)
- konfrontacji z humanizmem staropolskim (m.in. stosunek Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza do tradycji renesansowej, do zjawiska sarmatyzmu i tzw. Baroku słowiańskiego)
- etycznego ukształtowania koncepcji politycznych (koneksje między polityką i religią misje, mesjanizmy etyka fundująca politykę – konsensus, uniwersalia etyczne, etyka ciał zbiorowych, takich jak narody i klasy).
W perspektywie tradycji romantyzm polski jawi się jako - nowy typ kultury, w której dominuje kulturowy, antropologiczny, artystyczny pluralizm, otwartość i szacunek względem inności, sprzeciw wobec kultury zunifikowanej i kultury elitarnej (Słowacki, Goszczyński, Dziekoński)
- formacja oryginalna przede wszystkim dzięki idei wielonarodowej, wieloreligijnej, wielokulturowej jedności (szkoła ukraińska i szkoła litewska)
- nowa forma duchowości, aspirująca do przemieniania świata doczesnego w duchu (prometeizm chrześcijański), przybliżenia Trzeciego Królestwa przez Rewolucję i Zbawienie, do stworzenia mistycznej, ponadnarodowej wspólnoty ekumenicznej (Prelekcje paryskie Mickiewicza, romantyczny nurt słowianofilski).
Zarysowane zostanie również oddziaływanie filozoficzno-religijnych idei Romantyzmu polskiego na wiek XX. 4. Lata 1863–1918 Badania dotyczące okresu pozytywizmu i tzw. Młodej Polski będą zmierzać m. in. do: - zbadania wpływu nietzscheanizmu na humanizm polski
- ujęcia rodzących się wówczas ruchów emancypacyjnych, zwłaszcza polskiej wersji feminizmu
- przedstawienia idei i programów przezwyciężania dekadentyzmu zachodnioeuropejskiego i nihilizmu rosyjskiego (myśl filozoficzna Brzozowskiego badania nad „duszą polską” i „rosyjską” Zdziechowskiego, Herbaczewskiego, Zdziarskiego, J. K. Kochanowksiego)
- analizy wątku ekumenicznego dialogu Kościołów wschodniego i zachodniego (m.in. na podstawie oddziaływania myśli filozoficzno-religijnej Władimira Sołowjowa)
- prześledzenia rozwoju pedagogiki przełomu wieków XIX i XX, humanistycznych ideałów przyświecających walce o kształt ówczesnej oświaty (m.in. teorii S. Hessena)
- skonfrontowania tradycji polskiej z nowymi koncepcjami humanizmu, m.in. ewolucjonizmem T. S. Huxleya.
5. Wiek XX Pluralizm ideowy i literacki wieku XX skłania do rozpatrywania zagadnienia na różnych obszarach twórczości. Monolityczny w wiekach dawnych humanizm przekształca się w „humanizmy” – nurty zróżnicowane ideowo i artystycznie.
a) W perspektywie długiego trwania idei i paradygmatow twórczych rysują się następujące zagadnienia: – oddziaływanie tradycji antycznej i renesansowej, szczególnie na obszarze klasycyzmu: - ciągłość tradycji klasycznych: J. Parandowski, J. Bocheński, H. Malewska,
- reinterpretacja klasycznych wzorów: Herbert, J. M. Rymkiewicz,
– żywotność dziedzictwa judeochrześcijańskiego – kontynuacja eschatologii, antropologii, epistemologii w twórczości kolejnych pokoleń: - poezja i powieść nurtu katolickiego, m.in. Kossak-Szczuckiej, Malewskiej, Lieberta,
- działalność środowiska skupionego wokół Verbum,
- zjawisko (wyjątkowe w skali światowej) poezji kapłańskiej,
- późna twórczość artystów poszukujących Transcendencji osobowej – m.in. Miłosza, Różewicza, Lipskiej, Kozioł,
- „metafizyczna” poezja Barańczaka, poezja chrześcijańskiej afirmacji świata Barana i najmłodszych – Dąbrowskiego, Szubera.
b) W perspektywie współczesnej nurty humanistyczne XX wieku sytuują się wobec – aporii nowoczesności - katastrofizm i/lub eschatologia jako formy samoobrony wobec scjentyzmu i mechanizacji świata – Witkacy, kierunki ekspresjonistyczne, żagaryści
– naporu ideologii - H. Arendt i R. Aron – obrońcy wartości humanistycznych wobec naporu ideologii
– totalitaryzmów i doświadczenia „stulecia megaśmierci” - hitleryzmu: Bobkowski, Wierzyński, Jasnorzewska, Broniewski, Miłosz, Nałkowska i in.,
- gulagu: Czapski, Herling-Grudziński, A. Wat,
- antysemityzmu: Nałkowska, Stryjkowski , Szczypiorski i in.,
- w kręgu Conrada: J. J. Szczepański, A. Braun, J. Czapski i in.
– ideologii nihilistycznych - walka o prawdę i wartości humanitarne w polskiej eseistyce literackiej i filozoficznej: od K. Irzykowskiego i J. Parandowskiego do H. Elzeneberga, J. Tischnera i B. Skargi,
- dialog jako zasada nowoczesnego humanizmu: Gombrowicz i Cioran, Gombrowicz i Sartre, Miłosz i Gombrowicz
– wykorzenienia społeczno-kulturowego - przestrzenie pamięci kulturowej i dialog kultur: Iwaszkiewicz, Kuśniewicz, Miłosz, Buczkowski, Chwin, Huelle i in.,
- powroty do źródeł: proza W. Myśliwskiego
– koncepcji marksistowskich i literatury okresu realizmu socjalistycznego, - zwłaszcza powieści produkcyjnej – eseistyka Miłosza i Trznadla
– postmodernizmu – kwestie sporne - autobiografizm: ucieczka w egocentryzm czy humanistyczna rekonstrukcja podmiotu?
- literatura faktu: koniec estetyki literackiej czy jej odnowa?
– nauk przyrodniczych i technicznych c) Humanizm polski XX wieku czerpie inspiracje z filozofii - pierwszych obrońców Humanizmu: Ortegi y Gasseta, Cassirera,
- przedstawicieli współczesnej hermeneutyki: Gadamera, Levinasa i Ricoeura,
- personalizmu, zwłaszcza w wersjach H. Bergsona, Maxa Schelera, E. Mouniera,
- tomizmu i filozofii tomistyczno-fenemenologicznej,
- filozofii egzystencjalnej – w wersjach G. Marcela oraz J. P. Sartre’a i A. Camusa,
- „humanizmu integralnego” J. Maritaina (zwłaszcza lata trzydzieste, środowisko Lasek i czasopisma Verbum popularyzujące neotomizm i Maritaina – Andrzejewski, Liebert, Miłosz, Bluth),
- koncepcji ewolucyjnej Teilharda de Chardin.
d) Badania będą eksponować cechy odrębne literatury polskiej: - medytację nad sytuacją kultury XX wieku i nad kondycją człowieka XX wieku: zagrożeniami dehumanizacją i relatywizmem, zagubieniem mądrości pośród wiedzy i wiedzy pośród informacji (Miłosz, Herbert, Herling-Grudziński i in.)
- próbę polemicznej odpowiedzi na pytania o obecność twórcy w dziele i trwanie dzieła ponad czasem i przestrzenią, stawiane często w przeświadczeniu o śmierci autora, podmiotu, rozpadu sensu, zaniku metafizyki (eseistyka Kubiaka, proza reportażowa Kapuścińskiego).
Problematyka badań metodologicznych i teoretycznych Problematyka metodologiczna i teoretyczna jest integralną częścią wszystkich przedstawionych wyżej tematów. Tu wskażemy wybrane (główne w ujęciu całościowym) problemy badawcze: oddziaływanie nurtów humanistycznych na przebieg dyskusji nad metodologią badań literaturoznawczych i kulturoznawczych ich rola wobec inspiracji, roszczeń i zagrożeń, jakie wynikły z ekspansji nauk przyrodniczych i technicznych. W założeniach projektu, na polskim gruncie rozgraniczenie między humanistyką i naukami przyrodniczymi nie zostało nigdy konsekwentnie przeprowadzone, a metodologia polskiego literaturoznawstwa nie stanowiła kopii literaturoznawstwa zachodniego nawet wtedy, gdy chciała się widzieć w ramach wspólnego paradygmatu. Objaśniają to trzy następujące postawy badawcze, dominujące w humanistyce XX-wiecznej: a) postawa opozycji Przez cały wiek XX zaznacza się przewaga takich modeli nauk humanistycznych, które widzą siebie w opozycji do nauk przyrodniczych. Choć taka tendencja daje się zaobserwować również na Zachodzie, na polskim gruncie przyjmuje ona własne upostaciowanie i wyrasta z nieco innych przesłanek. Przejawia się między innymi w: - udziale tradycji filologii humanistycznej i neohumanistycznej w ukształtowaniu polskiego literaturoznawstwa i kulturoznawstwa okresu międzywojennego i powojennego
- kontrowersjach między strukturalizmem polskim a francuskim
- polskich badaniach o nachyleniu etycznym i aksjologicznym skupionych wokół ośrodka lubelskiego.
b) postawa kooperacji Obecne w literaturoznawstwie polskim próby zjednoczenia paradygmatu przyrodoznawczego i humanistycznego – które zaznaczały się na styku nauk humanistycznych i psychologii, a najbardziej produktywnie realizowały się w ramach kognitywizmu, narratologii i językoznawstwa kulturowego (Elżbieta Tabakowska, Joanna Ślusarska, Jarosław Płuciennik i inni) – pozwalają zaobserwować zjawisko częstego podejmowania i eksponowania zagadnień, odnoszących się do problematyki aksjologicznej. W miejsce szeroko rozumianej kategorii językowego obrazu świata, wyrosłej na gruncie filozofii niemieckiej, pojawia się jej polskie rozumienie, które w szczególnym stopniu uprzywilejowuje język wartości jako prymarny obszar konceptualizacji świata w literaturze (zespół Jadwigi Puzyniny). Ponadto daje się zauważyć popularność metod polegających na przeszczepieniu narzędzi literaturoznawstwa na teren badań psychologicznych i psychoneurologicznych, dotyczących struktur konceptualnych, mechanizmów myślenia i zachowania się (np. językowe reprezentacje emocji w badaniach Jana Kordysa powstawanie narracyjnych wizji osoby i narracyjne ustrukturyzowanie zachowań w stosunkach międzyludzkich jako przedmioty badań Jerzego Trzebińskiego). Narzędzia narratologiczne znajdują zastosowanie w teologii (Henryk Seweryniak), a badania semantyczne wiążą się z problematyką racjonalizacji i kategoryzacji rzeczywistości (np. Jerzy Bartmiński, Ida Kurcz, Anna Pajdzińska, Ryszard Tokarski). Dużym zainteresowaniem cieszą się badania nad rolą metafory w systemie poznawczym człowieka, inspirowane kognitywizmem. c) postawa przyswojenia Istotne znaczenie mają również próby rozpatrzenia na gruncie humanistyki problemów filozoficznych, które narosły niejako w wyniku rozpoznań XX-wiecznej fizyki (publikacje Adama Staruszkiewicza, Michała Hellera, Michała Tempczyka i innych). Rozwijająca się na gruncie polskim dyskusja z humanistycznymi modelami: - człowieka i związanych z nim kategorii indywidualności, wspólnotowości, wolności, godności i nieśmiertelności, a szczególnie z doktrynami oświeceniowego racjonalizmu, XIX-wiecznym modelem naukowości oraz XX-wiecznym kryzysem podmiotu
- natury – z paradygmatami: racjonalistycznym (encyklopedyzm humanistyczny a encyklopedyzm racjonalistyczny) i przyrodoznawczym.
Określenie miejsca w społeczeństwie i kulturze okresu nowożytności i ponowoczesności dla: - dziedzictwa rzymskiej kultury prawnej,
- imperatywu stałego odniesienia do śródziemnomorskich wzorców kulturowych
- prymatu życia etycznego
- kategorii homo religiosus wobec kształtującego się społeczeństwa laickiego.
W zakres zainteresowania wchodzi także ranga przyznawana wyżej wymienionym kategoriom oraz sposoby ich adaptacji, modyfikacji czy ukrytej obecności wobec nowych prądów filozoficznych i nowych problemów cywilizacyjno-kulturowych. Ustalenie udziału inspiracji humanistycznej w polskiej reakcji na zjawisko ogólnego kryzysu tych wartości, które stanowiły podłoże humanizmu. Prześledzenia wymaga przebieg na polskim gruncie takich zjawisk, jak: - kryzys kultury (jako przedmiot krytyki u Stefana Morawskiego)
- kryzys prawdy a prawda w rozważaniach polskich filozofów (Twardowski, Tarski, Ingarden)
- relatywizm (kontrowersja między Leszkiem Kołakowskim a Richardem Rortym).
|