II. Humanitas – paideia

Antropologia humanistyczna w kontekstach ideowych i filozoficznych

(kierownik: prof. dr hab. Alina Nowicka-Jeżowa)

Temat obejmuje podstawową ideę humanizmu i wynikające z niej ideały antropologiczne. Są to:

• realizacja pełni człowieczeństwa przez rozwój możliwości indywidualnych i zbiorowych (paideia),
• ukształtowanie człowieka doskonałego i suwerennego – twórcy własnej osobowości i współczesnej mu kultury (homo artifex),
• apoteoza wolności indywidualnej (mit Proteusa),
• autokreacja przez cnoty i dzieła (mit Herkulesa zwyciężającego Fortunę),
• potwierdzenie godności człowieczeństwa (dignitas humana),
• osiągnięcie nieśmiertelności w pamięci społecznej i piśmiennictwie (immortalitas in memoria et litteris).

Mity i stereotypy określające ideę humanitas będą badane w kontekstach kulturowych (głównie filozoficznych), na tle europejskim, zarysowanym zgodnie z wyborami danej epoki. W perspektywie diachronicznej obserwowane będą szczególnie przewartościowania i spory z dziedzictwem epok wcześniejszych (np. polemika humanizmu potrydenckiego z laickim mitem nieśmiertelności in memoria et litteris, kontestacja antropologii barokowej w dziełach racjonalistów XVIII wieku, bunt romantyzmu przeciw stereotypowi homo rationalis, debata o aktualności antropologii humanistycznej po II wojnie światowej).

W zakresie problematyki filozoficznej na pierwszym planie będą się sytuować doktryny platońska, stoicka i epikurejska. Konfrontacja modeli antropologicznych wywodzących się ze stoicyzmu, platonizmu i epikureizmu zaznaczyła się silnie w twórczości Jana Kochanowskiego jako wybór między człowiekiem racjonalnym, pragmatycznym a twórcą wyobcowanym z rzeczywistości społecznej, pozostającym w sferze ducha między ideałem służby publicznej („człowiek dnia”) a żywiołem swobodnej ekspresji indywidualnej („człowiek nocy”). Modele te konkurowały z sobą również w humanizmie następnych stuleci.

W zakresie problematyki religijnej zaznacza się przede wszystkim relacja antropologii laickiej i chrześcijańskiej. Relacja ta zyskuje rozmaite uwarunkowania historyczne. W dobie porenesansowej włącza się w spór protestantyzmu z humanizmem renesansowym i w spór protestantyzmu z katolicyzmem potrydenckim (szczególnie w jego wersji ignacjańskiej). W epoce oświecenia wyraża się jako debata dotycząca aktualności dziedzictwa chrześcijańskiego wobec idei Rewolucji francuskiej. W okresie romantyzmu model laicki, racjonalistyczny jest konfrontowany z odkryciami i fascynacjami duchowymi tego czasu. W drugiej połowie XIX wieku powraca, w świetle nowych doktryn, kwestia fundamentalnego wyboru między ideałem laickim a religijnym. Wiek XX sytuuje te dylematy na tle kryzysu tradycyjnych wartości i wyobrażeń o człowieku.

Literatura wieku XX potwierdza wierność kultury polskiej ideom humanizmu, a również zaznaczający się na tle europejskim rozwój humanizmu chrześcijańskiego. Potwierdza też żywotność swoiście polskich cech antropologii humanistycznej: aktywizmu, woluntaryzmu, zaangażowania narodowego, a przede wszystkim symbiozy elementów religijnych i świeckich. Najbardziej sugestywna społecznie formuła antropologii humanistycznej ujętej w perspektywie myśli XX wieku i usytuowanej na gruncie religijnym, zawarta została w pismach Jana Pawła II.