1. Renesans i Barok

Celem badań jest rozpoznanie i interpretacja formuły humanizmu zawartej w dziełach autorów polskich XV-XVII wieku. Humanizm staje się tu ideą antropocentryczną o silnym nacechowaniu woluntarystycznym i aktywistycznym zyskuje wykładnię świecką (u Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego) i religijną (u pisarzy potrydenckich, szczególnie ignacjańskich). Oryginalność formuły humanizmu polskiego wynika z konsekwentnie realizowanego zamiaru stworzenia wizji nowoczesnej kultury narodowej, łączącej dziedzictwo europejskie z pierwiastkami swoiście polskimi, integrującymi społeczeństwo wokół kultywowanych wartości (godność, wolność, rodzina, ojczyzna, misja narodu w chrześcijańskiej Europie). Dzieła pisarzy XVI–XVII wieku, motywowane wiarą w moc humanae litterae, sprawiły, że kultura polska rozpoznawana była w Europie wieku jako należąca do wspólnoty litterarum, lecz oryginalna. Model humanizmu, stworzony przez autorów staropolskich, miał zarazem znaczny wpływ na świadomość narodową, indywidualną i zbiorową i odznaczał się długowiecznością. Zarys jej, aczkolwiek zatarty, jest dostrzegalny w kulturze współczesnej.

Na obszarze problematyki XV-XVII wieku zaznaczają się szczególnie zagadnienia:

• humanizm uniwersalny XV wieku – jego źródła włoskie
• inspiracje neoplatońskie, erazmiańskie, neostoickie, neoepikurejskie
• synkretyzm i eklektyzm filozoficzny
• koncepcje humanizmu polskiego sformułowane przez autorów renesansowych, głównie Jana Kochanowskiego
• formuła świecka humanizmu renesansowego (wzorzec Cyncynnata)
• konfrontacje humanizmu z protestantyzmem
• kształtowanie się humanizmu potrydenckiego (nurty ignacjańskie i mistyczne pietas erudita i religijność powszechna)
• inne tendencje religijne: teizm, kryptopoganizm i libertynizm
• humanizm w pedagogice i szkolnictwie staropolskim
• klasycyzm, cyceronianizm, lipsjanizm.

2. Oświecenie

Humanizm doby oświecenia sytuuje się wobec zasadniczych przejawów tego zjawiska w kulturze polskiej renesansu i baroku. Jednocześnie podejmuje próbę odpowiedzi na wyzwania nowoczesności: próbę usytuowania człowieka wobec zmieniających się warunków życia codziennego i wobec przemian natury ludzkiej, próbę zrozumienia, jakie znaczenie ma dla niej sfera duchowa i obszar racjonalności. Humanizm oświeceniowy jest bezustannie konfrontowany z wydarzeniami ze sfery polityki, szczególną siłę ma to zjawisko w Polsce, zwłaszcza ujawnia się ono w kontekście rozbiorów, upadku Rzeczpospolitej i prób odzyskania niepodległości. W związku z tym na szczególną uwagę zasługują wątki etyczne obecne w humanizmie oświeceniowym jako składnik fundamentalnej debaty o Polsce i Polakach. Także w tej perspektywie należałoby spojrzeć na powiązanie wartości humanistycznych z religijnością i postawami religijnymi w wieku osiemnastym, odchodząc od upraszczającego przekonania o laicyzującym wpływie Oświecenia. Przeanalizować należałoby również znaczenie postaw humanistycznych w twórczości i światopoglądzie wybitnych pisarzy tej epoki, przede wszystkim Krasickiego, Naruszewicza, Karpińskiego, a także ich funkcjonowanie na obszarze głównych prądów literackich epoki. Na szczególną uwagę zasługuje obszar działalności edukacyjnej oświeconych oraz proces transmisji wartości humanistycznych ku romantyzmowi. Precyzyjnie rozpoznać należy również zagrożenia humanizmu w wieku osiemnastym związane z wielowymiarowym kryzysem tożsamości natury ludzkiej i uwikłaniem ludzi i społeczeństw w różnorodne (często sprzeczne) gry interesów, napięcia, antynomie i zależności.
Do najważniejszych obszarów badań – oprócz wskazanych wyżej – należeć będą m.in. kwestie:

• praw i obowiązków człowieka jako jednostki społecznej (także kwestia stanowego charakteru i ograniczeń dyskursu humanistycznego)
• funkcjonowania tradycji antycznej jako konstytutywnego wzorca oświeceniowych dyskursów humanistycznych
• otwarcia polskiego oświecenia na wartości i zagrożenia dyskursu europejskiego (zwł. francuskiego i niemieckiego), oddziaływanie dzieł wybitnych filozofów i twórców a mechanizmy transmisji i transferu wartości humanistycznych
• humanizm a absolutyzm (oświecony) oraz mechanizmy funkcjonowania nowoczesnego państwa
• humanistyczne składowe oświeceniowego racjonalizmu, empiryzmu, naturalizmu i pragmatyzmu sentymentalizm a humanistyczna dyskusja o wyższości poznania intuitywnego nad racjonalnym (amor Socraticus)
• klasycyzm oświeceniowy jako estetyka i jako światopogląd: kwestia harmonii świata
• humanistyczne źródła tematów, motywów, toposów literatury oświecenia i jej poetyki sformułowanej i realizowanej
• oddziaływanie neohumanizmu niemieckiego, np.: nowożytnej filologii klasycznej (F. A. Wolf), historii sztuki klasycznej (J.J. Winckelmann), koncepcji pedagogicznych (kształcenie osobowości na wzorcach antycznych: W. Humboldt, J. W. Goethe).

Wiele kwestii wskazanych wyżej nie zostało do tej pory zbadanych systematycznie i przy zastosowaniu nowoczesnych metod zrealizowanie tych zamierzeń pozwoli na stworzenie znacznie bardziej precyzyjnego niż do tej pory obrazu polskiego Oświecenia i wyraziste usytuowanie go w perspektywie ciągłości kultury polskiej.

3. Romantyzm

Celem badań nad romantyzmem będzie zbadanie:

• stosunku romantyków do antyku: do kultury greckiej – pierwotnej i hellenistycznej oraz rzymskiej („Grecja przeciw Rzymowi”), do kultur starożytnego Wschodu (Mochnacki, Dołęga Chodakowski, Rzym Mickiewicza), do starożytności słowiańskiej (łączącej się z dziedzictwem greckim: „stopy” słowiańsko-greckie Słowackiego)
• relacji twórców romantyzmu do renesansu i okresu porenesansowego (opozycja czy dopełnienie postrenesansowego humanizmu? Tu: podjęcie problematyki obcości, przeświadczenie o historycznej różnorodności ludzi i ludów, wychylenie ku inności, polemika z elitarnym pojęciem kultury, mit Michała Anioła)
• konfrontacji z humanizmem staropolskim (m.in. stosunek Juliusza Słowackiego i Adama Mickiewicza do tradycji renesansowej, do zjawiska sarmatyzmu i tzw. Baroku słowiańskiego)
• etycznego ukształtowania koncepcji politycznych (koneksje między polityką i religią misje, mesjanizmy etyka fundująca politykę – konsensus, uniwersalia etyczne, etyka ciał zbiorowych, takich jak narody i klasy).

W perspektywie tradycji romantyzm polski jawi się jako

• nowy typ kultury, w której dominuje kulturowy, antropologiczny, artystyczny pluralizm, otwartość i szacunek względem inności, sprzeciw wobec kultury zunifikowanej i kultury elitarnej (Słowacki, Goszczyński, Dziekoński)
• formacja oryginalna przede wszystkim dzięki idei wielonarodowej, wieloreligijnej, wielokulturowej jedności (szkoła ukraińska i szkoła litewska)
• nowa forma duchowości, aspirująca do przemieniania świata doczesnego w duchu (prometeizm chrześcijański), przybliżenia Trzeciego Królestwa przez Rewolucję i Zbawienie, do stworzenia mistycznej, ponadnarodowej wspólnoty ekumenicznej (Prelekcje paryskie Mickiewicza, romantyczny nurt słowianofilski).

Zarysowane zostanie również oddziaływanie filozoficzno-religijnych idei Romantyzmu polskiego na wiek XX.

4. Lata 1863–1918

Badania dotyczące okresu pozytywizmu i tzw. Młodej Polski będą zmierzać m. in. do:

• zbadania wpływu nietzscheanizmu na humanizm polski
• ujęcia rodzących się wówczas ruchów emancypacyjnych, zwłaszcza polskiej wersji feminizmu
• przedstawienia idei i programów przezwyciężania dekadentyzmu zachodnioeuropejskiego i nihilizmu rosyjskiego (myśl filozoficzna Brzozowskiego badania nad „duszą polską” i „rosyjską” Zdziechowskiego, Herbaczewskiego, Zdziarskiego, J. K. Kochanowksiego)
• analizy wątku ekumenicznego dialogu Kościołów wschodniego i zachodniego (m.in. na podstawie oddziaływania myśli filozoficzno-religijnej Władimira Sołowjowa)
• prześledzenia rozwoju pedagogiki przełomu wieków XIX i XX, humanistycznych ideałów przyświecających walce o kształt ówczesnej oświaty (m.in. teorii S. Hessena)
• skonfrontowania tradycji polskiej z nowymi koncepcjami humanizmu, m.in. ewolucjonizmem T. S. Huxleya.

5. Wiek XX

Pluralizm ideowy i literacki wieku XX skłania do rozpatrywania zagadnienia na różnych obszarach twórczości. Monolityczny w wiekach dawnych humanizm przekształca się w „humanizmy” – nurty zróżnicowane ideowo i artystycznie.

a) W perspektywie długiego trwania idei i paradygmatow twórczych rysują się następujące zagadnienia:

– oddziaływanie tradycji antycznej i renesansowej, szczególnie na obszarze klasycyzmu:

• ciągłość tradycji klasycznych: J. Parandowski, J. Bocheński, H. Malewska,
• reinterpretacja klasycznych wzorów: Herbert, J. M. Rymkiewicz,

– żywotność dziedzictwa judeochrześcijańskiego – kontynuacja eschatologii, antropologii, epistemologii w twórczości kolejnych pokoleń:

• poezja i powieść nurtu katolickiego, m.in. Kossak-Szczuckiej, Malewskiej, Lieberta,
• działalność środowiska skupionego wokół Verbum,
• zjawisko (wyjątkowe w skali światowej) poezji kapłańskiej,
• późna twórczość artystów poszukujących Transcendencji osobowej – m.in. Miłosza, Różewicza, Lipskiej, Kozioł,
• „metafizyczna” poezja Barańczaka, poezja chrześcijańskiej afirmacji świata Barana i najmłodszych – Dąbrowskiego, Szubera.

b) W perspektywie współczesnej nurty humanistyczne XX wieku sytuują się wobec

– aporii nowoczesności

• katastrofizm i/lub eschatologia jako formy samoobrony wobec scjentyzmu i mechanizacji świata – Witkacy, kierunki ekspresjonistyczne, żagaryści

– naporu ideologii

• H. Arendt i R. Aron – obrońcy wartości humanistycznych wobec naporu ideologii

– totalitaryzmów i doświadczenia „stulecia megaśmierci”

• hitleryzmu: Bobkowski, Wierzyński, Jasnorzewska, Broniewski, Miłosz, Nałkowska i in.,
• gulagu: Czapski, Herling-Grudziński, A. Wat,
• antysemityzmu: Nałkowska, Stryjkowski , Szczypiorski i in.,
• w kręgu Conrada: J. J. Szczepański, A. Braun, J. Czapski i in.

– ideologii nihilistycznych

• walka o prawdę i wartości humanitarne w polskiej eseistyce literackiej i filozoficznej: od K. Irzykowskiego i J. Parandowskiego do H. Elzeneberga, J. Tischnera i B. Skargi,
• dialog jako zasada nowoczesnego humanizmu: Gombrowicz i Cioran, Gombrowicz i Sartre, Miłosz i Gombrowicz

– wykorzenienia społeczno-kulturowego

• przestrzenie pamięci kulturowej i dialog kultur: Iwaszkiewicz, Kuśniewicz, Miłosz, Buczkowski, Chwin, Huelle i in.,
• powroty do źródeł: proza W. Myśliwskiego

– koncepcji marksistowskich i literatury okresu realizmu socjalistycznego,

• zwłaszcza powieści produkcyjnej – eseistyka Miłosza i Trznadla

– postmodernizmu – kwestie sporne

• autobiografizm: ucieczka w egocentryzm czy humanistyczna rekonstrukcja podmiotu?
• literatura faktu: koniec estetyki literackiej czy jej odnowa?

– nauk przyrodniczych i technicznych

• twórczość St. Lema.

c) Humanizm polski XX wieku czerpie inspiracje z filozofii

• pierwszych obrońców Humanizmu: Ortegi y Gasseta, Cassirera,
• przedstawicieli współczesnej hermeneutyki: Gadamera, Levinasa i Ricoeura,
• personalizmu, zwłaszcza w wersjach H. Bergsona, Maxa Schelera, E. Mouniera,
• tomizmu i filozofii tomistyczno-fenemenologicznej,
• filozofii egzystencjalnej – w wersjach G. Marcela oraz J. P. Sartre’a i A. Camusa,
• „humanizmu integralnego” J. Maritaina (zwłaszcza lata trzydzieste, środowisko Lasek i czasopisma Verbum popularyzujące neotomizm i Maritaina – Andrzejewski, Liebert, Miłosz, Bluth),
• koncepcji ewolucyjnej Teilharda de Chardin.

d) Badania będą eksponować cechy odrębne literatury polskiej:

• medytację nad sytuacją kultury XX wieku i nad kondycją człowieka XX wieku: zagrożeniami dehumanizacją i relatywizmem, zagubieniem mądrości pośród wiedzy i wiedzy pośród informacji (Miłosz, Herbert, Herling-Grudziński i in.)
• próbę polemicznej odpowiedzi na pytania o obecność twórcy w dziele i trwanie dzieła ponad czasem i przestrzenią, stawiane często w przeświadczeniu o śmierci autora, podmiotu, rozpadu sensu, zaniku metafizyki (eseistyka Kubiaka, proza reportażowa Kapuścińskiego).

Problematyka badań metodologicznych i teoretycznych

Problematyka metodologiczna i teoretyczna jest integralną częścią wszystkich przedstawionych wyżej tematów. Tu wskażemy wybrane (główne w ujęciu całościowym) problemy badawcze: oddziaływanie nurtów humanistycznych na przebieg dyskusji nad metodologią badań literaturoznawczych i kulturoznawczych ich rola wobec inspiracji, roszczeń i zagrożeń, jakie wynikły z ekspansji nauk przyrodniczych i technicznych.

W założeniach projektu, na polskim gruncie rozgraniczenie między humanistyką i naukami przyrodniczymi nie zostało nigdy konsekwentnie przeprowadzone, a metodologia polskiego literaturoznawstwa nie stanowiła kopii literaturoznawstwa zachodniego nawet wtedy, gdy chciała się widzieć w ramach wspólnego paradygmatu. Objaśniają to trzy następujące postawy badawcze, dominujące w humanistyce XX-wiecznej:

a) postawa opozycji

Przez cały wiek XX zaznacza się przewaga takich modeli nauk humanistycznych, które widzą siebie w opozycji do nauk przyrodniczych. Choć taka tendencja daje się zaobserwować również na Zachodzie, na polskim gruncie przyjmuje ona własne upostaciowanie i wyrasta z nieco innych przesłanek. Przejawia się między innymi w:

• udziale tradycji filologii humanistycznej i neohumanistycznej w ukształtowaniu polskiego literaturoznawstwa i kulturoznawstwa okresu międzywojennego i powojennego
• kontrowersjach między strukturalizmem polskim a francuskim
• polskich badaniach o nachyleniu etycznym i aksjologicznym skupionych wokół ośrodka lubelskiego.

b) postawa kooperacji

Obecne w literaturoznawstwie polskim próby zjednoczenia paradygmatu przyrodoznawczego i humanistycznego – które zaznaczały się na styku nauk humanistycznych i psychologii, a najbardziej produktywnie realizowały się w ramach kognitywizmu, narratologii i językoznawstwa kulturowego (Elżbieta Tabakowska, Joanna Ślusarska, Jarosław Płuciennik i inni) – pozwalają zaobserwować zjawisko częstego podejmowania i eksponowania zagadnień, odnoszących się do problematyki aksjologicznej. W miejsce szeroko rozumianej kategorii językowego obrazu świata, wyrosłej na gruncie filozofii niemieckiej, pojawia się jej polskie rozumienie, które w szczególnym stopniu uprzywilejowuje język wartości jako prymarny obszar konceptualizacji świata w literaturze (zespół Jadwigi Puzyniny). Ponadto daje się zauważyć popularność metod polegających na przeszczepieniu narzędzi literaturoznawstwa na teren badań psychologicznych i psychoneurologicznych, dotyczących struktur konceptualnych, mechanizmów myślenia i zachowania się (np. językowe reprezentacje emocji w badaniach Jana Kordysa powstawanie narracyjnych wizji osoby i narracyjne ustrukturyzowanie zachowań w stosunkach międzyludzkich jako przedmioty badań Jerzego Trzebińskiego). Narzędzia narratologiczne znajdują zastosowanie w teologii (Henryk Seweryniak), a badania semantyczne wiążą się z problematyką racjonalizacji i kategoryzacji rzeczywistości (np. Jerzy Bartmiński, Ida Kurcz, Anna Pajdzińska, Ryszard Tokarski). Dużym zainteresowaniem cieszą się badania nad rolą metafory w systemie poznawczym człowieka, inspirowane kognitywizmem.

c) postawa przyswojenia

Istotne znaczenie mają również próby rozpatrzenia na gruncie humanistyki problemów filozoficznych, które narosły niejako w wyniku rozpoznań XX-wiecznej fizyki (publikacje Adama Staruszkiewicza, Michała Hellera, Michała Tempczyka i innych).

Rozwijająca się na gruncie polskim dyskusja z humanistycznymi modelami:

• człowieka i związanych z nim kategorii indywidualności, wspólnotowości, wolności, godności i nieśmiertelności, a szczególnie z doktrynami oświeceniowego racjonalizmu, XIX-wiecznym modelem naukowości oraz XX-wiecznym kryzysem podmiotu
• natury – z paradygmatami: racjonalistycznym (encyklopedyzm humanistyczny a encyklopedyzm racjonalistyczny) i przyrodoznawczym.

Określenie miejsca w społeczeństwie i kulturze okresu nowożytności i ponowoczesności dla:

• dziedzictwa rzymskiej kultury prawnej,
• imperatywu stałego odniesienia do śródziemnomorskich wzorców kulturowych
• prymatu życia etycznego
• kategorii homo religiosus wobec kształtującego się społeczeństwa laickiego.

W zakres zainteresowania wchodzi także ranga przyznawana wyżej wymienionym kategoriom oraz sposoby ich adaptacji, modyfikacji czy ukrytej obecności wobec nowych prądów filozoficznych i nowych problemów cywilizacyjno-kulturowych.

Ustalenie udziału inspiracji humanistycznej w polskiej reakcji na zjawisko ogólnego kryzysu tych wartości, które stanowiły podłoże humanizmu.

Prześledzenia wymaga przebieg na polskim gruncie takich zjawisk, jak:

• kryzys kultury (jako przedmiot krytyki u Stefana Morawskiego)
• kryzys prawdy a prawda w rozważaniach polskich filozofów (Twardowski, Tarski, Ingarden)
• relatywizm (kontrowersja między Leszkiem Kołakowskim a Richardem Rortym).