Humanizm polski i wspólnoty:

naród – społeczeństwo – państwo – Europa

redakcja naukowa

Marcin Cieński,

Wydawnictwo Neriton

Warszawa 2010

Spis treści

Wstęp. Humanizm polski i wspólnoty (Marcin Cieński)

Anna Grześkowiak-Krwawicz, Idea wolności a tworzenie się wspól­noty narodowej i państwowej

Anna Kochan, Człowiek – obywatel – prawo. Kwestie prawne a myśl i praktyka humanistyczna w procesach budowania polskiego społeczeństwa i narodu (do przełomu oświeceniowo-romantycznego)

Paweł Kaczyński, Od członka rodziny do obywatela: wartości życia rodzinnego a idee i praktyka humanistyczna w procesach budo­wania polskiego społeczeństwa i narodu (do przełomu oświece­niowo-romantycznego)

Magdalena Wolf, Funkcja łaciny w kulturze polskiej: transmi­sja wartości humanistycznych a procesy integracji wspólnot (naród, społeczeństwo) w poezji politycznej pierwszej połowy XVI wieku

Maciej Eder, Obecność i funkcja w kulturze polskiej europejskich humanistycznych tekstów renesansowych i tekstów antycznych fundamentalnych dla humanizmu: wspólnota czytelników (do przełomu oświeceniowo-romantycznego)

Katarzyna Meller, Wielowyznaniowość jako czynnik wspólnototwór­czy w Polsce XVI wieku

Dariusz Chemperek, Idee humanistyczne polskich wspólnot prote­stanckich w okresie konfesjonalizacji. Perspektywa europejska i „małej gromadki”

Marcin Cieński, Polska w europejskim kręgu wartości humanistycz­nych. Przełom oświeceniowo-romantyczny i kwestia wspólnoty z Europą

Małgorzata Łoboz, Naród i jego powinność w europejskiej wspólnocie indywidualistów wobec dziedzictwa humanistycznego

Justyna Bajda, Myśli o narodzie i społeczeństwie polskim w drugiej połowie XIX wieku wobec wartości humanistycznych

Dorota Michułka, Tradycja humanistyczna w edukacji a tworzenie wspólnot w drugiej połowie XIX wieku. Od historii i romantycz­nego patriotyzmu w stronę praktycyzmu i pracy

Wojciech Browarny, Światopogląd humanistyczny a pojęcie wspól­noty. Zarys problemu w literaturze polskiej lat 1956–2000

Izabela Grad, Powojenny film polski jako obszar definiowania tożsa­mości zbiorowej w kontekście światopoglądu humanistycznego

Dorota Michułka, Edukacja humanistyczna na początku XXI wieku a tworzenie wspólnot – polskość, europejskość, regionalizm?

Wojciech Małecki, „Musimy spróbować stworzyć nowego człowieka”: Humanizm, postkolonializm a kontekst polski

Marek Oziewicz, Nowe formy wspólnotowości a humanistyka w XXI wieku: rekonesans

Ze Wstępu

            Studia zebrane w tomie Humanizm polski i wspólnoty: naród – społeczeństwo – państwo – Europa dotyczą roli idei i wartości huma­nistycznych w powstawaniu wspólnot społecznych i politycznych oraz w kształtowaniu się dyskursu odnoszącego się do tożsamości narodowej (a także innych tożsamości, będących właściwością społeczeństwa jako całości lub jego części) w historii kultury pol­skiej. Tradycja humanistyczna w polskiej rzeczywistości historycz­nej – traktowana jako element wspólnototwórczy – ujmowana być powinna jako fragment humanistycznej kultury europejskiej, lecz ze świadomością odmienności od zjawisk zachodzących w tym samym czasie w Europie. Zmienia się również jej funkcja na przestrzeni stuleci, w poszczególnych epokach polskich dziejów. Główne zadanie w tak zarysowanej perspektywie stanowi określe­nie miejsca humanizmu w dyskursie tożsamościowym na różnych płaszczyznach historycznie rozumianej integracji, zachodzącej na poziomie „wielkich” wspólnot: społeczeństwa, narodu, państwa.

            Badania dotyczące tej problematyki obejmują również teksty (zwłaszcza utwory literackie), które pozwalają sytuować polską literaturę i kulturę w kontekście (wczesno)nowożytnej i nowocze­snej Europy, oraz eksplikację swoistych cech polskiego humanizmu, konstytuujących wspólnotę narodową (na zasadzie zarów­no ekskluzji, jak i inkluzji elementów europejskich). Zasadniczą tezą leżącą u podstaw tych badań jest przeświadczenie, że dys­kurs humanistyczny tworzył swoisty element wspólnototwórczy w dziejach polskiego społeczeństwa i jego kultury; oczywiście nie jedyny, często pierwszoplanowy i zawsze uwikłany w sieć różno­rodnych zależności.

            Pojawiają się w związku z tym dwie zasadnicze kwestie: pierw­sza dotyczy dynamiki historycznej produktywności tego dyskursu i jej przemian, druga – jego dzisiejszego stanu i dalszych możliwo­ści funkcjonowania w społeczeństwie XXI wieku. Problematyka ta jest tak rozległa, że w praktyce możliwe okazuje się tylko badanie węziej zakreślanych pól, posługiwanie się z jednej strony metodą uogólnienia, z drugiej zaś – studiowanie poszczególnych przy­padków. Takie postępowanie pozwala na uchwycenie węzłowych punktów relacji między humanizmem a wspólnotami, a jedno­cześnie wskazuje i otwiera możliwości dalszego jej sondowania.

            Jednym z podstawowych założeń prac prowadzonych w ra­mach zadania „Wspólnoty – naród – społeczeństwo – państwo – Europa”, będącego częścią projektu „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej”, których rezul­taty zbiera ten tom, było podjęcie próby ukazania roli odgrywanej przez humanizm w tworzeniu się więzi wspólnotowych i w pro­cesach tożsamościowych w historii Polski, zwłaszcza w polskiej kulturze. Miało to pozwolić z jednej strony na rozpoznanie cią­głości humanizmu, stałości jego funkcji wobec wspólnot takich jak naród, społeczeństwo, państwo czy Europa, a z drugiej –na odsłonięcie jego nieciągłości, zmienności i różnorodności funkcji, ich odmienności czy odrębności w różnych epokach. W konse­kwencji mniej uwagi można było poświęcić zjawisku „źródłowe­mu”, czyli humanizmowi renesansowemu, choć kilka studiów wyraźnie obejmuje go swoim zasięgiem; jednak odwołania do niego pojawiają się w znacznie większej liczbie prac. Zależało nam na rozważeniu, czy humanizm „wspólnototwórczy” będzie wiązał się konsekwentnie i niezmiennie z odwołaniami właśnie do humanizmu renesansowego, a także, czy widoczne staną się w tej historycznej perspektywie szczególne momenty przełomowe, zmiany w sposobie funkcjonowania tego aspektu humanizmu. [...]