Ze Wstępu

            Studia zebrane w tomie Humanizm polski i wspólnoty: naród – społeczeństwo – państwo – Europa dotyczą roli idei i wartości huma­nistycznych w powstawaniu wspólnot społecznych i politycznych oraz w kształtowaniu się dyskursu odnoszącego się do tożsamości narodowej (a także innych tożsamości, będących właściwością społeczeństwa jako całości lub jego części) w historii kultury pol­skiej. Tradycja humanistyczna w polskiej rzeczywistości historycz­nej – traktowana jako element wspólnototwórczy – ujmowana być powinna jako fragment humanistycznej kultury europejskiej, lecz ze świadomością odmienności od zjawisk zachodzących w tym samym czasie w Europie. Zmienia się również jej funkcja na przestrzeni stuleci, w poszczególnych epokach polskich dziejów. Główne zadanie w tak zarysowanej perspektywie stanowi określe­nie miejsca humanizmu w dyskursie tożsamościowym na różnych płaszczyznach historycznie rozumianej integracji, zachodzącej na poziomie „wielkich” wspólnot: społeczeństwa, narodu, państwa.

            Badania dotyczące tej problematyki obejmują również teksty (zwłaszcza utwory literackie), które pozwalają sytuować polską literaturę i kulturę w kontekście (wczesno)nowożytnej i nowocze­snej Europy, oraz eksplikację swoistych cech polskiego humanizmu, konstytuujących wspólnotę narodową (na zasadzie zarów­no ekskluzji, jak i inkluzji elementów europejskich). Zasadniczą tezą leżącą u podstaw tych badań jest przeświadczenie, że dys­kurs humanistyczny tworzył swoisty element wspólnototwórczy w dziejach polskiego społeczeństwa i jego kultury; oczywiście nie jedyny, często pierwszoplanowy i zawsze uwikłany w sieć różno­rodnych zależności.

            Pojawiają się w związku z tym dwie zasadnicze kwestie: pierw­sza dotyczy dynamiki historycznej produktywności tego dyskursu i jej przemian, druga – jego dzisiejszego stanu i dalszych możliwo­ści funkcjonowania w społeczeństwie XXI wieku. Problematyka ta jest tak rozległa, że w praktyce możliwe okazuje się tylko badanie węziej zakreślanych pól, posługiwanie się z jednej strony metodą uogólnienia, z drugiej zaś – studiowanie poszczególnych przy­padków. Takie postępowanie pozwala na uchwycenie węzłowych punktów relacji między humanizmem a wspólnotami, a jedno­cześnie wskazuje i otwiera możliwości dalszego jej sondowania.

            Jednym z podstawowych założeń prac prowadzonych w ra­mach zadania „Wspólnoty – naród – społeczeństwo – państwo – Europa”, będącego częścią projektu „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej”, których rezul­taty zbiera ten tom, było podjęcie próby ukazania roli odgrywanej przez humanizm w tworzeniu się więzi wspólnotowych i w pro­cesach tożsamościowych w historii Polski, zwłaszcza w polskiej kulturze. Miało to pozwolić z jednej strony na rozpoznanie cią­głości humanizmu, stałości jego funkcji wobec wspólnot takich jak naród, społeczeństwo, państwo czy Europa, a z drugiej –na odsłonięcie jego nieciągłości, zmienności i różnorodności funkcji, ich odmienności czy odrębności w różnych epokach. W konse­kwencji mniej uwagi można było poświęcić zjawisku „źródłowe­mu”, czyli humanizmowi renesansowemu, choć kilka studiów wyraźnie obejmuje go swoim zasięgiem; jednak odwołania do niego pojawiają się w znacznie większej liczbie prac. Zależało nam na rozważeniu, czy humanizm „wspólnototwórczy” będzie wiązał się konsekwentnie i niezmiennie z odwołaniami właśnie do humanizmu renesansowego, a także, czy widoczne staną się w tej historycznej perspektywie szczególne momenty przełomowe, zmiany w sposobie funkcjonowania tego aspektu humanizmu. [...]