Inedita - tom IV: Jakub Górski, De generibus dicendi Drukuj

 

 

 

 

Jakub Górski

 

DE GENERIBUS DICENDI

O RODZAJACH WYMOWY

 

 

 

WYDAŁ I PRZEŁOŻYŁ

Robert Sawa

 

REDAKCJA NAUKOWA TOMU

Anna Axer

 

 

 

 

Wydawnictwo Neriton

 

Warszawa 2010

 

 


 

Spis treści

 

 

WSTĘP

 

Petrus Royzius Maureus / Piotr Roizjusz Maur

            Ad amplissimum virum Philippum Padnevium

            Do wielce szlachetnego Filipa Padniewskiego

Iacobus Gorski / Jakub Górski

            Praefatio in librum De generibus dicendi

            Przedmowa do księgi O rodzajach wymowy 

            Adolescenti studioso salutem plurimam 

            Pozdrowienie chętnego do nauki młodzieńca

Petrus Royzius Maureus / Piotr Roizjusz Maur

            In Iacobi Gorscii librum De generibus dicendi

            Na książkę Jakuba Górskiego O rodzajach wymowy

            [Huius fama libri...]

            [Gdy sława tej książki...]

            Ad Sarmatam

            Do Sarmaty

Stanislaus Varssewiczki / Stanisław Warszewicki

            [Mercibus innumeris dives mercator abundat...]

            [Tak jak bogaty kupiec na składzie różny ma towar...]

Albertus Vedrogowski / Wojciech Wędrogowski

            Candido lectori

            Do zacnego czytelnika

            Ad osorem

            Do zawistnika

Vinglerus Apollo Wratislaviensis / Apollo Wingler z Wrocławia

            [Adsis Palladiae grex huc studiose cohortis...]

            [Bywaj tu, z Pallas zastępu trzódko wiedzy spragniona...]

Mathias Plocensis / Maciej z Płocka

            Ad studiosam iuventutem

            Do żądnej wiedzy młodzieży

Benedictus Herbestus / Benedykt Herbest

           [Delectet populum, doceat, flectatque necesse est...]

            [Przyjemność ma dawać ludowi, uczyć, go, zjednywać...]

Mathias Leopolitanus / Maciej ze Lwówka

            Hendecasyllabi

            Jedenastozgłoskowce 

Casparus Pridman Glogoviensis / Kaspar Pridman z Głogowa

            Govrskio~ ejk konivdo~...

            Eiusdem Latina

            Toż po łacinie

Martinus Glicinius Pilsnensis / Marcin Glicjusz z Pilzna

            [Quos recipit numeros oratio quaeque Latina...]

            [Członów języka i łacińskiej mowy...]

Andreas Gostinius / Andrzej Gostyński

            In eundem librum

            Na tę samą książkę

Andreas Tricesius / Andrzej Trzecieski

            Studiosae iuventuti

            Do młodzieży spragnionej wiedzy 

 

Iacobus Gorski / Jakub Górski

DE GENERIBUS DICENDI

O RODZAJACH WYMOWY

 

Marcellus Palingenius / Marcellus Palingeniusz

            Versus contra obtrectatores

            Wiersz przeciwko oszczercom 

 

KOMENTARZE

            Komentarz edytorski

            I. Wykaz znaków i skrótów

            II. Opis źródeł

            III. Zasady wydania

            IV. Zasady transkrypcji

            V. Aparat krytyczny

            Objaśnienia

            Słownik terminów retorycznych

            Indeks osób i postaci


 

ZE WSTĘPU

 

   Edycja podręcznika De generibus dicendi (O rodzajach wymowy) Jakuba Górskiego, XVI-wiecznego polskiego humanisty i pedagoga, jednego z najlepszych w owym stuleciu znawców Cycerona, ma na celu przypomnienie jego wkładu zarówno w rozwój nauk filologicznych, jak i ważnego epizodu z dziejów dydaktyki uniwersyteckiej w Polsce „złotego wieku”. Tym, co czyni ów podręcznik szczególnie interesującym, jest fakt, że nie ma on bezpośrednich analogii w rodzimej literaturze retorycznej, nawiązuje natomiast wprost do wzorów humanizmu europejskiego.

   Prezentowane tu po raz pierwszy w edycji krytycznej z przekładem na język polski niewielkie kompendium De generibus dicendi powstało dla zaspokojenia bieżących potrzeb dydaktycznych. Prowadzone przez Górskiego studia z zakresu retoryki, lektura dzieł autorów dawnych (zwłaszcza Cycerona i Kwintyliana) i współczesnych (Strebaeus, Sturm, Maioragius, Celiusz Kurion) były podstawą jego wykładów w latach 1554–1563. Na ich kanwie opracował serię podręczników obejmujących całość zagadnień retorycznych w aspekcie elokucyjnym.

Pierwszym jej ogniwem było wydane w roku 1558 dziełko De periodis atque numeris oratoriis, oparte głównie na pismach Sturma, strasburskiego reformatora nauczania, uzupełnione cytatami zaczerpniętymi z dzieł Strebaeusa i bezpośrednio z Cycerona. Następnie ukazały się: podręcznik De generibus dicendi (1559), kompendium De figuris tum grammaticis, tum retoricis libri quinque (1560), a wreszcie stanowiące dopełnienie i zamknięcie cyklu dzieło poświęcone dialektyce: Commentariorum artis dialecticae libri decem (Lipsk 1563), które zyskało pochlebną ocenę znanego humanisty Joachima Camerariusa.

   Dziełko De generibus dicendi ukazało się w krakowskiej oficynie Mateusza Siebeneichera w roku 1559; z mowy dedykacyjnej skierowanej do podkanclerzego Filipa Padniewskiego znamy również datę dzienną ukończenia dzieła – 26 kwietnia. Można przypuszczać, że tworząc swój podręcznik, pierwszy tego typu w Polsce, Górski miał świadomość, iż przeciera nowe szlaki w nauczaniu retoryki poprzez udostępnianie młodzieży polskiej dorobku starożytnego krasomówstwa, przyswajanego za pośrednictwem wybitnych teoretyków zachodnich. Był wówczas człowiekiem trzydziestokilkuletnim, mającym już za sobą długoletnie doświadczenia pedagogiczne, podsumowane po latach z goryczą we wstępie do podręcznika De periodis atque numeris oratoriis. 

   Okolicznościami sprzyjającymi opracowaniu i publikacji De generibus był z jednej strony brak w Polsce łatwo dostępnych kompendiów tego rodzaju, z drugiej zaś – rosnące zainteresowanie humanistyczną, cycerońską łaciną. Nawet jednak, jeśli podręcznik Górskiego znalazł w jakimś stopniu zastosowanie w dydaktyce uniwersyteckiej, nie pojawił się w oficjalnych programach nauczania, jak to miało miejsce w wypadku wspomnianego wcześniej opracowania zagadnień dialektycznych, które na skutek zabiegów samego autora znalazło się w kanonie lektur Akademii Krakowskiej używanym przy egzaminach bakalarskich. Ograniczone oddziaływanie De generibus dicendi próbuje się tłumaczyć m.in. zupełnym pominięciem przez Górskiego wątku kaznodziejskiego, który w następnych dziesięcioleciach odgrywał coraz większą rolę, przede wszystkim w jezuickim nauczaniu retoryki.

 


Iacobus Gorski

adolescenti studioso salutem plurimam

 

   Quod in eo libro, quem de Periodis et numeris oratoriis inscriptum superiori anno edidi, testatus sum, adolescens optime, nihil meum in illis praeceptis esse, praeter ordinem, in quem redacta sunt et eum laborem, quo ex multis diversisque et locis, et libris, ea praecepta in unum contulimus librum: idem in hoc, quem nunc edimus, testatum esse volumus omnia, quae hic leges, ex optimis auctoribus desumpta sunt, quorum nomina haec sunt: M.T. Cicero, M. Fabius Quintilianus, Iacobus Strebaeus, Ioannes Sturmius, M. Antonius Maioragius, Coelius Curio. Quid autem ab aliquo eorum desumptum sit, quid nos huic doctrinae lucis attulimus, facile inter legendum agnosces. Equidem dedi operam, ut loci eorum ipsorum, quorum nomina recensui auctorum difficiliores, ita illustrarentur, ut a tyronibus etiam huius doctrinae facile intelligi possint. Quod cum locos Ciceronis, quibus hic utimur, cum nostra illa explicatione contuleris, verum esse deprehendes.

   Vale, adolescens optime, et nostros labores conatusque in tuis studiis iuvandis grato accipe animo, vel hoc unum praemium vigiliis sit nostris.

 

 

Jakub Górski

pozdrawia chętnego do nauki młodzieńca

 

   W książce na temat okresów i miar retorycznych, którą wydałem w zeszłym roku, oświadczyłem, szlachetny młodzieńcze, że te wskazówki nie są mego autorstwa; ja jedynie nadałem im określony porządek i zebrałem je z wielu różnych miejsc i dzieł, komponując jedną księgę. Podobnie jest z książką, którą teraz wydajemy – pragnę oświadczyć, że wszystko, co tu czytasz, zostało zaczerpnięte z dzieł najwybitniejszych autorów, a mianowicie: Marka Tulliusza Cycerona, Marka Fabiusza Kwintyliana, Jakuba Strebaeusa, Johannesa Sturma, Marka Antoniusza Maioragiusa, Celiusza Kuriona. Co zostało wzięte od któregoś z nich, a gdzie my rzuciliśmy nieco światła w tym wykładzie, łatwo poznasz w trakcie lektury. Starałem się bowiem objaśnić trudniejsze miejsca z autorów, których imiona przytoczyłem, aby mogli je zrozumieć także nowicjusze w tej dziedzinie. Przekonasz się, że to prawda, kiedy zestawisz miejsca z Cycerona, którymi się tu posługujemy, z naszymi wyjaśnieniami.

   Bądź zdrów, szlachetny młodzieńcze! Przyjmij wdzięcznym sercem nasze trudy i starania we wspieraniu twoich studiów; niech to będzie nagrodą za nasze bezsenne noce.