| SYNTEZY - TOM I: HUMANITAS. PROJEKTY ANTROPOLOGII HUMANISTYCZNEJ |
|
|
HUMANITASPROJEKTY ANTROPOLOGII HUMANISTYCZNEJ
redakcja naukowa Alina Nowicka-Jeżowa
Część pierwsza Paradygmaty – tradycje – profile historyczne
Część druga Inspiracje filozoficzne projektów antropologicznych
Warszawa 2010
Tom poświęcony jest idei humanitas, stworzonej przez autorów rzymskich na gruncie greckiej paidei, odnowionej i upowszechnionej w traktatach Quattrocenta jako humanistyczny wzorzec antropologiczny, który stał się podstawą kulturowej tożsamości nowożytnej Europy oraz spoiwem wspólnoty europejskiej, a zarazem czynnikiem oddziałującym od czasów renesansu na świadomość etyczną, obywatelską i estetyczną społeczeństwa polskiego. Akulturacja idei humanitas dokonywała się głównie na obszarach etycznym, religijnym i wspólnotowym, tu też kształtowały się profile polskiego humanizmu, czerpiącego ze źródeł bonae litterae i studia humanitatis.
Obserwacja humanitatis w kulturze polskiej ujęta, jest w perspektywach synchronicznej i diachronicznej. Synchronie (organizujące pierwszą część tomu) ujawniają oddziaływanie badanej idei na kulturowe formacje kolejnych epok. Diachronie (dominujące w części drugiej) pozwalają dostrzec przemiany, jakim podlegał przez stulecia paradygmat renesansowy. Tom rozpoczyna serię syntez, łączących się z sobą jako elementy współtworzące panoramiczną wizję humanistycznej kultury polskiej.
Przedsięwzięcie zmierzające do zarysowania panoramy zjawisk występujących na obszarze oddziaływania idei humanizmu wymaga decyzji metodologicznych i uporządkowania pojęć. Nie znaczy to jednak, że będzie poddane „jedynie słusznej” teorii. Ustalenia teoretyczno-metodologiczne są potrzebne o tyle, o ile pełnią funkcje konceptualizujące i wyjaśniające. Gdy alienują się wobec rzeczywistości historycznej, rozumianej jako suma przekonań i działań ludzkich, gdy są traktowane dogmatycznie, wygaszają dynamizm poznawczy, oddalają się od przedmiotu badań i zamykają drogę do jego głębszej penetracji. Dzieje humanizmu zawierają w sobie zagadkę długowieczności tej, optymistycznej w swej istocie, idei antropologicznej, odnawiającej się jak Feniks z popiołów po kolejnych objawieniach zła w cywilizacji europejskiej. Może tajemnicą wielokrotnych powrotów i reinkarnacji ducha humanistycznego jest właśnie jego nieostateczność, zdolność transcendowania wobec status quo? Może zatem i badacz powinien się zbliżać do idei humanizmu, która zrodziła wspólną Europę, bez teorii globalnej, opresyjnej wobec niezliczonych tekstów kultury, bez narzuconych a priori schematów poznawczych; może „pogodny sceptycyzm” wobec wszystkowiedzących o sprawach ludzkich doktryn otworzy szerzej dziedzinę humanizmu?
Prześledzone tu projekty antropologiczne, kształtowane i przekształcane przez sześć wieków, potwierdzają długie trwanie idei humanitas, pozostają bowiem w związku – bezpośrednim lub pośrednim; afirmatywnym lub polemicznym – z komponentami ideowymi antyczno-renesansowego projektu humanistycznego. Na tle zmieniających się i zmagających z sobą koncepcji można dostrzec cechy wspólne i trwałe. Wynikają one z uznania wartości konstytuujących humanitas, które w zależności od kontekstów historyczno-kulturowych uzyskują odmienne wykładnie, choć niemal zawsze – zwłaszcza od momentu utraty niepodległości – są łączone z postulatem zaangażowania w sprawy narodowe. Do tendencji najbardziej charakterystycznych, swoistych dla polskich wzorców antropologicznych należy z pewnością przywiązanie do idei wolności, łączące się z postawami aktywistycznymi i woluntarystycznymi. Można twierdzić, że jest ono nie tylko konsekwencją doświadczenia historyczno-politycznego, i nie tylko emanacją tego, co zwykło się określać mianem „słowiańskiej duszy” (lub, innymi słowami: cech kultury regionu Europy Środkowo-Wschodniej), lecz owocem zdumiewająco trafnej intuicji renesansowych i porenesansowych wizjonerów kultury, którzy – świadomi tego, co było wówczas konstruktem europejskości – projektowali kształt polskiej humanitas. Projekt ten oparł się działaniu czasu, przezwyciężył jego zdradzieckie zasadzki. Może zatem humanistyczny mit immortalitas niesie z sobą nie tylko marzenie, ale też prawdę o naturze ludzkiej?
Alina Nowicka-Jeżowa
S p i s t r e ś c i
CZĘŚĆ PIERWSZA PARADYGMATY – TRADYCJE – PROFILE HISTORYCZNE
Paradygmaty i tradycje
Alina Nowicka-Jeżowa, Nurty humanistyczne w kulturze polskiej. Perspektywy historii idei Ukierunkowania metodologiczne syntezy Humanizm… w kulturze polskiej Konteksty metodologiczne Studium idei między historią, filozofią i wiedzą o kulturze Idea jako przedmiot badań Zakres i aspekty badań nad humanizmem w kulturze polskiej Humanizm w epoce renesansu i ponad epokami Humanizm sensu stricto i sensu largo. Dyskusja wokół pojęć Syntezy Seria edycji krytycznych Inedita Seria edycji krytycznych Polonika Wykaz jednostek akademickich, kierowników tematów badawczych, recenzentów i konsultantów projektu Humanizm… w kulturze polskiej
Juliusz Domański, Paideia Platona i humanitas Cycerona. Perspektywa antropologiczna
Wiesław Pawlak, z dziejów pojęcia humanitas (do XVII wieku)
Mirosław Lenart, w kręgu symboliki humanistycznej. Szkic o poszukiwaniu znaczeń i odkrywaniu sensu na granicy snu Sen Scypiona – rycerza Sen Boga – króla Sen triumfu miłości i doskonałości Sen ogrodu rozkoszy i cnót
Humanitas między Respublica litterarum i Respublica polonorum
Sante Graciotti, Polska humanistyczna i europejska Respublica Litterarum
Jerzy Axer, Humanitas Polonorum, czyli o specyficznej latinitas narodu szlacheckiego
Profile Humanitas od XV do XX wieku
Alina Nowicka-Jeżowa, Humanitas w literaturze polskiego renesansu Humanitas indywidualna. Poeci łacińscy i poeci języka polskiego w poszukiwaniu siebie i w drodze ku pełni Humanitas we wspólnocie Modele religijne W kontekście antropologii świeckiej Tradycja średniowieczna Humanizm erazmiański Humanitas protestantów Zmierzch idei irenicznej. Utrwalenie podziałów doktrynalnych Humanitas w wersji potrydenckiej
Kwiryna Ziemba, Humanitas obywatelska Jana Kochanowskiego
Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, Humanitas w kręgu napięć baroku Marcin Cieński, oświeceniowa humanitas. tradycja, modernizacja, Maria Kalinowska, Antropologia romantyczna a idee antropologiczne humanizmu Michał Masłowski, Humanistyczna problematyka przełomu antropologicznego. Okres romantyzmu Czasoprzestrzeń rytualna Religia i historia Podsumowanie Tabela porównawcza paradygmatów wiedzy
Ewa Paczoska, dekonstrukcje i integracje. Idea humanitas w nurtach antropologii polskiego modernizmu lat 1864–1914 Doświadczenie kryzysu i lekcja humanitas Pytania metafizyczne Paweł Dybel, Idea humanitas i koncepcje ludzkiej podmiotowości w literaturze polskiej XX wieku
CZĘŚĆ DRUGA HUMANITAS – INSPIRACJE FILOZOFICZNE PROJEKTÓW ANTROPOLOGICZNYCH
Doba staropolska – kształtowanie się i trwanie idei
Danilo Facca, Phrónesis, areté, theoría. Recepcja arystotelesowskiej filozofii praktycznej w Polsce na początku XVII wieku Bartholomaeus Keckermann Sebastian Petrycy Johann Crell Konkluzje
Marta Marianna Kacprzak, Humanitas Erazma z Rotterdamu w kulturze polskiej XVIII wieku
Maciej Eder, Marta Wojtkowska-Maksymik, Platońskie i neoplatońskie konteksty humanitas w literaturze polskiej XVI–XVIII wieku Wprowadzenie Godność ludzka Miłość Harmonia mundi Zakończenie
Piotr Urbański, Stoicyzm i neostoicyzm w kulturze polskiej Problemy badawcze Szkoła jako narzędzie rozpowszechniania idei stoickich Wątki i motywy stoickie w literaturze staropolskiej Obecność Seneki w kulturze polskiej Horacjanizm oraz przekłady z Horacego Przekłady i recepcja dzieł Justusa Lipsjusza Konsekwencje modelowania rzeczywistości polskiej na wzór republiki rzymskiej Wiek XX i zmierzch stoicyzmu w kulturze polskiej
Justyna Dąbkowska-Kujko, Justus Lipsjusz i początki europejskiego stoicyzmu w zwierciadle polskiej prozy
Estera Lasocińska, Inspiracje epikurejskie w literaturze renesansu, baroku i oświecenia
Kontynuacje i przewartościowania w stuleciach XIX I XX
Elżbieta Kiślak, Inspiracje platońskie, epikurejskie i stoickie w romantyzmie polskim. Zarys problematyki
Urszula Kowalczuk, Wątki epikurejskie w piśmiennictwie drugiej połowy XIX i początku XX wieku
Urszula Kowalczuk, Dawid Maria Osiński, Stoicyzm i jego konteksty w piśmiennictwie drugiej połowy XIX i początku XX wieku Paweł Dybel, Wiek XX. Czy kryzys idei humanitas?
Bibliografia
Indeks |