Inedita - tom III: Andrzej Wolan, De libertate politica sive civili |
Andrzej Wolan
DE LIBERTATE POLITICA SIVE CIVILI
* O WOLNOŚCI RZECZYPOSPOLITEJ ALBO ŚLACHECKIEJ (tłumaczenie Stanisława Dubingowicza)
wydali i opracowali Maciej Eder i Roman Mazurkiewicz
redakcja naukowa tomu Wacław Uruszczak
Warszawa 2010
Andrzej Wolan, De libertate politica sive civili libellus lectu non indignus, Kraków 1572 / O wolności politycznej albo ślacheckiej książka godna ku czytaniu, tłum. Stanisław Dubingowicz, Wilno 1606.
Andrzej Wolan (ok. 1531-1610) to jeden z najwybitniejszych pisarzy politycznych i religijnych polsko-litewskiej reformacji. Studiował we Frankfurcie nad Odrą i w Królewcu, gdzie zetknął się z Georgiem Sabinusem, który wywarł przemożny wpływ na jego wykształcenie humanistyczne, zwłaszcza w zakresie znajomości źródeł antycznych, Biblii i Ojców Kościoła, gramatyki greckiej oraz stylu cyceroniańskiego. Poznał dobrze doktrynę protestancką, zwłaszcza poglądy Jana Kalwina i Filipa Melanchtona. W młodości osiadł na Litwie, był sekretarzem Mikołaja Radziwiłła „Rudego", królów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego, pełnił też ważne misje dyplomatyczne. Był jednym z przywódców ewangelików reformowanych, dzięki czemu zyskał miano „papieża kalwinistów litewskich". Szeroki rozgłos w kraju i za granicą zyskały polemiki teologiczne Wolana, prowadzone z tak prominentnymi jezuitami, jak Franciszek Torres, Antonio Possevino, Emmanuel de Vega, Piotr Skarga, a także z czołowym teologiem antytrynitarzy Faustem Socynem. W roku 1572 w Krakowie ukazała się rozprawa Wolana o wolności politycznej i obywatelskiej, De libertate politica sive civili, którą wpisał się w poczet najwybitniejszych twórców publicystyki politycznej renesansu. Dzieło swe poprzedził Wolan przedmową do Mikołaja Radziwiłła „Rudego", kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego, w której sformułował główny cel dzieła:
W De libertate politica Wolan podjął kwestie zasadnicze nie tylko w kontekście dysput toczonych w ówczesnej Rzeczypospolitej, ale i szerzej - w kontekście kształtowania się głównych nurtów filozofii politycznej nowożytnej Europy: wolności (obywatela w państwie i jednostki w społeczeństwie), władzy, prawa, sprawiedliwości, własności. W piętnastu rozdziałach traktatu rozważa istotę wolności oraz jej uwarunkowania historyczne, polityczne i społeczne, ocenia realizację prawa do wolności w Rzeczypospolitej, analizuje relacje pomiędzy wolnością a prawem, postuluje konieczność reform w zakresie prawodawstwa i sądownictwa. De libertate politica wpisuje się w jeden z głównych nurtów renesansowej refleksji polityczno-ustrojowej, wywodzącej się zarówno z koncepcji politei Arystotelesa i respublica mixta Polibiusza, jak i z rzymskich ideałów republikańskich Cycerona, Liwiusza i Salustiusza. Zarysowaną w De libertate politica teorię wolności politycznej i obywatelskiej urzeczywistnianej w praworządnej i wolnej rzeczypospolitej można uznać za koncepcję współtworzącą rodzimy wariant europejskiego „humanizmu obywatelskiego" czy - idąc za określeniem Waltera Ullmana - „humanizmu politycznego". Dzieło Wolana bazuje na znakomitej znajomości autorów antycznych, prawa rzymskiego oraz współczesnych systemów prawnych. Wolan cytuje bezpośrednio pisma blisko 40 autorów, m.in. Platona, Arystotelesa, Cycerona, Demostenesa, Liwiusza, Waleriusza Maksymusa, Ksenofonta, Salustiusza i Plutarcha. Za Justynianem przywołuje przepisy prawa rzymskiego, sięga też do Terencjusza i Petrarki. Z autorów nowożytnych cytuje Wolan Gasparo Contariniego, autora dzieła o historii i ustroju Wenecji, oraz Marcusa Sabellicusa, weneckiego historyka, z którego opinią o „barbarzyństwie" Litwinów zdecydowanie polemizuje. Wiadomości o strukturze i funkcjonowaniu parlamentu paryskiego mógł czerpać z Annotationes francuskiego prawnika Guillaume'a Budé, zaś informacje o sądach apelacyjnych w Hiszpanii z dzieła hiszpańskiego prawnika Diego de Simanca Collectaneorum de republica libri IX. Opatrzona bogatymi komentarzami edycja De libertate politica Andrzeja Wolana zawiera również staropolski przekład tego traktatu autorstwa Stanisława Dubingowicza O wolności politycznej albo ślacheckiej (Wilno 1606).
Andreas Volanus, De libertate politica sive civili libellus lectu non indignus, Cracoviae, Matthias Wirzbięta, 1572.
Andrzej Wolan (ca. 1531-1610) is one of the most eminent political and religious writers of the Polish-Lithuanian Reformation. He studied in Frankfurt (Oder) and in Koenigsberg, where he met Georg Sabinus, a major influence on his humanist education and in particular on his knowledge of Antique sources, the Bible and the Church fathers, Greek grammar and Ciceronian style. He mastered Protestant doctrine, especially the views of John Calvin and Philipp Melanchthon. He settled in Lithuania in his youth and served as secretary to Great Chancellor Mikołaj "the Red" Radziwiłł, and to kings Sigismund Augustus and Stefan Bathory; he was also entrusted with important diplomatic missions. As a leader of Reformed Evangelicals, he came to be known as "the Pope of Lithuanian Calvinists." Wolan won his fame in his country and abroad with his theological polemics both with such prominent Jesuits as Francis Turrianus, Antonio Possevino, Emmanuel de Vega or Piotr Skarga, and with leading Antitrinitarian theologist Fausto Sozzini. Wolan's treatise on political and civil liberties, De libertate politica sive civili, appeared in Kraków in 1572 and secured his place among the most prominent political publicists of the Renaissance. The volume was preceded by a foreword addressed to Mikołaj "the Red" Radziwiłł, which stated the main aim of the work: "As no state has anything of greater value and benefit than liberty, I decided I must derive, from the writings of the most learned men, any lessons that could enhance the splendour of common liberty for all, so that I may correct certain errors of those whose duty it is to care for the well-being of the state." In De libertate politica, Wolan took on issues of fundamental import not only for the disputes carried on in the Polish-Lithuanian Commonwealth at the time, but also in the broader context of the main trends in political philosophy of emerging modern-era Europe: liberty (of the citizen in a state and of the individual in society), power, law, justice, and property. In the fifteen chapters of his treatise, he discusses the essence of liberty and its historical, political and social ramifications; he evaluates the realities of the application of the law in the Commonwealth; he analyzes the relationship between liberty and the law; he postulates the necessary reforms in lawmaking and justice. De libertate politica is part of one of the mainstreams of Renaissance reflection on political systems, itself derived from Aristotle's notion of politeia, Polibius' respublica mixta and Roman Republican ideals of Cicero, Livius and Sallust. The theory of political and civil liberty realized in a free and legitimate Republic as presented in De libertate politica can be seen as a contribution to a native variety of European "civic humanism" or, to use Walter Ullmann's term, of "political humanism." Wolan's work makes use of his brilliant knowledge of Antique authors, Roman law and contemporary legal systems. Wolan quotes directly from works by almost forty authors, including Plato, Aristotle, Cicero, Demosthenes, Livius, Valerius Maximus, Xenophon, Sallust and Plutarch. He refers to the principles of Roman law after Justinian and makes use of Terentius and Petrarch. (trad. Jan Rybicki)
Spis treści
WSTĘP
DE LIBERTATE POLITICA SIVE CIVILI / O WOLNOŚCI RZECZYPOSPOLITEJALBO ŚLACHECKIEJ
Stanisław Dubingowicz, Do Czytelnika łaskawego
Praefatio / Przedmowa
Caput I / Rozdział I Libertatem apud omnes prudentes in magno semper habitam fuisse pretio Wolność u wszystkich mądrych ludzi zawsze w wielkim poważeniu była miana
Caput II / Rozdział II Vana et praepostera quorundam ostenditur opinio, qui rerum malarum licentiam libertatem esse putant Próżne i opaczne niektórych mniemanie strofuje się, którzy w złych rzeczach rozpustność wolnością być mniemają
Caput III / Rozdział III Vera de libertate sententia et quibus in rebus illa sita sit Prawdziwe o wolności rozumienie i w których rzeczach ono zależy
Caput IV / Rozdział IV Regium dominatum Romanis olim et Graecis, tanquam libertati adversantem, fuisse invisum Iż królewskie panowanie Rzymianom, przedtym i Grekom, jako się wolności sprzeciwiające, było obrzydłe
Caput V / Rozdział V Quales in republica leges esse oporteat, ut vera ac solida libertas civibus constet Jakowych w rzeczypospolitej praw potrzeba, aby prawdziwa a gruntowna wolność obywatelom była
Caput VI / Rozdział VI De triplici hominum in gente nostra statu, et num omnes eadem libertate fruantur O trojakim stanie ludzi w narodzie naszym i jeśliże wszyscy tejże wolności używają
Caput VII / Rozdział VII Quid sit nobilitas et quae eius origo Co jest ślachectwo i który jego początek
Caput VIII / Rozdział VIII Nobilitatis aliam nunc ac prisco fuerit saeculo rationem esse Ślachectwa inszy teraz sposób niżli dawnych wieków był
Caput IX / Rozdział IX Libertatem nobilitatis in gente nostra magnam prae multis aliis nationibus praerogativam habere Wolność ślachetska w narodzie naszym wiele nad insze narody przodkuje
Caput X / Rozdział X Legem iniquam gentis nostrae in homicidas statutam multum de libertate communi detrahere Prawa niesprawiedliwe narodu naszego przeciwko mężobójcom postanowione wiele wolności pospolitej ujmują
Caput XI / Rozdział XI Quod nullae leges puniendis foedis libidinibus in gente nostra sint latae, magna ex parte libertatem reipublicae violari Że żadnych praw ku skaraniu plugawej wszeteczności w narodzie naszym niemasz postanowionych, z wielkiej części wolność rzeczypospolitej się gwałci
Caput XII / Rozdział XII Expedire communi civium libertati et utilitati, ut leges temulentiae et ebrietati coërcendae ferantur Służy to pospolitej obywatelów wolności i pożytkowi, aby prawa były postanowione ku zawściągnieniu obżarstwa i opilstwa
Caput XIII / Rozdział XIII Leges sumptuarias in libera republica maxime necessarias esse Prawa ku zawściągnieniu zbytku w wolnej rzeczypospolitej wielce są potrzebne
Caput XIV / Rozdział XIV Leges nisi aequitate temperentur, plurimum libertati publicae officere putandae sunt Prawa pospolitej wolności wielce szkodzące mają być rozumiane, jeśliby słusznością nie były miarkowane
Caput XV/ Rozdział XV Nullum libertati publicae in legibus esse praesidium, nisi magistratus sit, qui eas exequatur Pospolita wolność nie ma żadnej pomocy w prawach, gdzieby nie było zwierzchności, która by je wykonywała
Bartłomiej Richius In libellum Andreae Volani / Na książkę Andrzeja Wolana
Augustyn Rotundus Epistula / List
KOMENTARZE
Komentarz edytorski I. Wykaz znaków i skrótów II. Opis źródeł III. Zasady wydania IV. Zasady transkrypcji 1. Tekst łaciński 2. Tekst polski V. Aparat krytyczny 1. Tekst łaciński 2. Tekst polski
Objaśnienia Słownik dawnych wyrazów i form |