Etos humanistyczny

redakcja naukowa tomu

Piotr Urbański

Warszawa 2010

Wydawnictwo Neriton

Filozofia moralna stanowiła najważniejszą, bo najbardziej powszechną, rozwijającą się w dialogu, a niekiedy w sporze z etosem Ewangelii, część myśli humanistycznej od początku renesansu aż po wiek XX. Zawarte w tytule tomu sformułowanie „etos humanistyczny" nie oznacza badania recepcji starożytnej filozofii moralnej w nauczaniu, zwłaszcza na poziomie akademickim, ale wiąże się z określonymi użyciami koncepcji i kategorii etycznych wywiedzionych ze starożytnych systemów, których obecność ma charakter bardziej kulturowy niż stricte filozoficzny. Głównym obszarem eksploracji stały się teksty literackie epok dawnych, zarówno polsko- jak i łacińskojęzyczne, oraz paraliterackie, świadczące o obecności idei wywiedzionych z antyku, a interpretowanych przez humanistów (dzięki odkryciu tekstów i nowej metodzie lektury). W tomie pomieszczono także szkice syntetyczne oświecenia, wieku XIX oraz XX, których autorzy starają się ukazać kulturę polską w tych epokach w relacji do kategorii moralnych i wartości ukształtowanych przez humanizm.

Spis treści

Piotr Urbański, Od redaktora. Etos humanistyczny - perspektywa europejska

Estera Lasocińska, Recepcja etyki starożytnej w literaturze renesansu, baroku i wczesnego oświecenia

Elwira Buszewicz, Etos humanistyczny w polskiej poezji nowołacińskiej

Roman Krzywy, Aksjologia humanistyczna w poezji polskojęzycznej XVI i XVII wieku

Grzegorz Raubo, Libertas indifferentiae i dylematy barokowego humanizmu

Stanisław Obirek, Etos humanistyczny polskich jezuitów

Agnieszka Borysowska, Etos humanistyczny w poezji Alberta Inesa

Barbara Milewska-Waźbińska, Vera nobilitas. Etos szlachecki na podstawie herbarzy staropolskich

Anna Kapuścińska, Vita activa - vita contemplativa. Praktycyzm i kontemplacjonizm w polskim humanistycznym piśmiennictwie teologicznym i parenetycznym

Justyna Dąbkowska-Kujko, Kategorie etyczne w myśli politycznej XVI i XVII wieku

Marek Skwara, Ethos humanistyczne a retoryka

Bartosz Awianowicz, Etos humanistyczny w mowach, akcjach oratorskich i dramacie szkolnym Rzeczypospolitej doby późnego renesansu i baroku

Hanna Szabelska, Odmienność humanistycznego i scholastycznego dyskursu etycznego. Dylematy metodologiczne

Ewa Szczepan, Etos humanistyczny w oświeceniu

Danuta Dąbrowska, Etos humanistyczny w XIX wieku

Robert Cieślak, Etos humanistyczny w XX wieku - próba rozpoznania

Indeks osób

Piotr Urbański

Od redaktora:

Etos humanistyczny - perspektywa europejska

(fragment)

            Tytułowy etos humanistyczny nie oznacza badania recepcji starożytnej filozofii moralnej w nauczaniu, zwłaszcza na pozio­mie akademickim, ale raczej wiąże się z określonymi użyciami koncepcji i kategorii etycznych wywiedzionych ze starożytnych systemów, których obecność ma charakter bardziej kulturowy niż stricte filozoficzny. Stąd głównym obszarem eksploracji stały się teksty literackie - zarówno polsko-, jak i łacińskojęzyczne - oraz paraliterackie (np. herbarze, piśmiennictwo polityczne), świadczą­ce o obecności wywiedzionych z antyku, a interpretowanych przez humanistów (dzięki odkryciu tekstów i nowej metodzie lektury) idei. Teksty literackie traktowane są jako źródło do historii idei, a więc zostają funkcjonalnie zredukowane do obecnych w nich elementów filozoficznych czy myślicielskich, aczkolwiek wydo­bywane są one ze świadomością odmiennego funkcjonowania idei w różnych rodzajach i gatunkach literackich. Co oczywiste, szcze­gólnie uprzywilejowanym obszarem badań jest kultura dawna, w której kategorie etosu humanistycznego występują powszechnie, podobnie jak przekonanie o wychowawczych powinnościach pisa­rza. Zagadnienie to wiąże się ze staropolską kulturą retoryczną, która nie zapominała o swym powiązaniu z etosem i była fun­damentem wykształcenia humanistycznego, pojmowanego jako przygotowanie „dzielnego moralnie" człowieka do funkcjonowa­nia w otaczającej go rzeczywistości społeczno-polityczno-religijnej (studia Marka Skwary i Bartosza Awianowicza). Szczególnie dużo miejsca zajmują prace poświęcone literaturze i kulturze renesansu i baroku (Agnieszki Borysowskiej, Elwiry Buszewicz, Justyny Dąb­kowskiej-Kujko, Anny Kapuścińskiej, Romana Krzywego, Estery Lasocińskiej, Barbary Milewskiej-Waźbińskiej, Stanisława Obirka, Grzegorza Rauby, Hanny Szabelskiej), ukazujące tytułową pro­blematykę w ścisłym powiązaniu z europejskim kontekstem, jako część wielkiego ponadnarodowego procesu kulturowego, który był modyfikowany w Polsce ze względu na swoistość sytuacji geopo­litycznej i mentalnej.

            W tomie obecne są także trzy duże, autorskie syntezy: oświece­nia, wieku XIX i XX - Ewy Szczepan, Danuty Dąbrowskiej, Roberta Cieślaka - ukazujące kulturę polską w tych epokach w relacji do kategorii moralnych i wartości ukształtowanych przez humanizm. Autorzy są świadomi, że pierwsza połowa XIX w. pokazała, iż tradycyjne wartości humanizmu, organizowanie życia społecznego wedle jego ideałów i projektu antropologicznego i wychowawcze­go, stały się przedmiotem ataku, związanego m.in. z rozwijającym się kapitalizmem, prowadzącym do zanegowania myślenia o czło­wieku jako podmiocie i przekształceniu go w element „zasobów ludzkich", mający służyć procesowi produkcji. Tym cenniejsze jest przyjrzenie się tym nurtom kultury XIX i XX w., które dokonują transmisji wartości, czyli etosu humanistycznego, do czasów nam współczesnych. Dokonuje się to w dwóch konkurencyjnych wobec siebie wariantach: religijnym i laickim.

            Punktem dojścia tomu, a zarazem początkiem dalszej dysku­sji, jest pytanie o granice etosu humanistycznego, prowadzące do świadomości programowego jego odrzucenia (wykluczenia) i marginalizacji przez rozmaite nurty myśli postmodernistycznej. Kiedy bowiem stawiamy pytanie o granicę etosu humanistycz­nego i jego obecności we współczesnej kulturze, warto pamiętać o zastrzeżeniach formułowanych dziś wobec całej formacji huma­nistycznej, jak choćby ocenie dokonanej z perspektywy studiów postkolonialnych przez Leelę Gandhi: „Przede wszystkim musimy pamiętać, że program edukacyjny studia humanitatis opierał się na ciągu programowych wykluczeń, zwłaszcza tych gałęzi nauki, które kojarzono ze średniowiecznym scholastycyzmem" - stwier­dza autorka, zapominając, że wobec inkryminowanej formacji kulturowej stosuje takie same zabiegi, o jakie ją oskarża.

            Czytelnikowi tomu Etos humanistyczny należy się jeszcze jedno wyjaśnienie. Autorami rozpraw pomieszczonych w tym tomie są nie filozofowie, ale historycy literatury i kultury, co niewątpliwie wpływa na ich sposób ujmowania problematyki. Postawili sobie oni zadanie opisania jej w perspektywie historii idei, a nie filo­zofii; widzą oni swój przedmiot w szerokim kontekście zjawisk kulturowych i społecznych, praktycznego i codziennego, nie akademickiego myślenia. Autorzy zajmują się raczej moralisty­ką i literaturą myślicielską niż naukową filozofią moralną. Mo­ralistyka jest tu pojmowana jako dokonująca się w rozmaitych wymiarach kultury działalność wychowawcza, jako kształtowanie i nakłanianie ludzi do dokonywania wyboru określonych wartości oraz decyzji moralnych, co dokonuje się na różnych stopniach profesjonalnego związku z filozofią (dom, szkoła i inne instytucje edukacyjne, Kościoły, wreszcie sztuka i jej twórcy).