Humanitas i christianitas w kulturze polskiej

redakcja naukowa tomu

Mirosława Hanusiewicz-Lavallee

Warszawa 2009

Wydawnictwo Neriton

Czwarty tom serii syntez „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty w kulturze polskiej", przedstawia złożone relacje między chrześcijaństwem a ideałem humanitas, inspirującym postawy „uczonej pobożności", społecznego i politycznego zaangażowania, chrześcijańskiej caritas, nade wszystko zaś odkrywanej przez człowieka wobec Boga wolności. Kolejne rozdziały książki, przygotowane przez piętnastu autorów reprezentujących różne ośrodki i dyscypliny naukowe, odsłaniają historyczne przewartościowania, jakim ideał humanizmu chrześcijańskiego i jego komponenty podlegały w ciągu wieków w kulturze polskiej, konfrontacje idei humanitas z wielowyznaniowym chrześcijaństwem na ziemiach Rzeczypospolitej, ale zarazem trwałość humanistycznych kwestii antropologicznych w nowożytnej kulturze religijnej Polaków.

Spis treści

Wstęp (Mirosława Hanusiewicz-Lavallee)

Paweł Stępień: O wolności w średniowiecznej literaturze religijnej w Polsce

Mirosława Hanusiewicz-Lavallee: Czy był i czym był humanizm chrześcijański w Polsce?

Katarzyna Meller: Chrystiańska humanitas Braci Polskich XVI i XVII wieku

Janusz S. Maciuszko: Reformacja polska wobec humanizmu

Justyna Dąbkowska-Kujko: Jezuicka paideia

Agnieszka Czechowicz: Katolicyzm sarmacki

Wiesław Pawlak: Erudycja humanistyczna w literaturze religijnej XVII wieku

Hubert Łaszkiewicz: Humanitas i christianitas w kulturze szkolnej Kościołów wschodnich Rzeczypospolitej  (prawosławie i unia) w XVI-XVIII wieku

Stanisław Janeczek: Ideały wychowawcze w szkołach Komisji Edukacji Narodowej - między „nauką moralną" a „nauką chrześcijańską"

Janusz A. Drob: Wolnomyśliciele staropolscy

Tomasz Chachulski: Humanistyczny projekt antropologiczny w literaturze i kulturze religijnej XVIII wieku w Polsce

Dariusz Seweryn: Królestwo niebieskie i republikanie z ducha

Stanisław Fita: Etyka obowiązku w myśli programowej i literaturze drugiej połowy XIX wieku

Bernadetta Kuczera-Chachulska: „Ja także jestem, choć jestem przez Ciebie". Argument antropologiczny w poetyckich rozmowach z Bogiem w poezji XIX i XX wieku

Andrea Ceccherelli: Perypetie wolności. Poezja XX wieku wobec Boga

Ze Wstępu

            Tom, który oddajemy czytelnikowi, będący czwartym z kolei ogniwem serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej", skupia się na przedstawieniu skomplikowanych relacji między humanitas a christianitas w dziejach kultury polskiej. Autorom i redaktorce tej książki przyświecała intencja syntetyczna, dążenie do rozpoznania paradygmatu rozwoju i przekształceń tych relacji - od średniowiecza po współczesność, wskazanie najważniejszych wątków i znamiennych przewartościowań dokonujących się w ciągu wielowiekowego wspólnego trwania tradycji chrześcijańskiej i humanistycznej w naszej kulturze. Tak skonstruowany tom nie ma, rzecz jasna, charakteru encyklopedycznego i jest raczej próbą rozpoznania pewnej linii rozwoju i wzajemnego oddziaływania centralnych, tytułowych kategorii, na ile jest ona dostępna oglądowi diachronicznemu i na ile jest rozpoznawalna w tekstach kultury.

            Jedną z badanych kategorii stała się humanitas, rozumiana jako projekt antropologiczny, zmierzający do ukształtowania człowieka - poprzez edukację klasyczną - w pełni jego wolności i osobistego potencjału autokreacji. Humanitas, zakorzeniająca się w greckich ideach paidei i filantropii, lecz jako pojęcie uformowana głównie w twórczości Cycerona, Seneki, Pliniusza, już w starożytności została skonfrontowana z christianitas, zasadami etycznymi i poznawczymi nowej religii, a spotkanie to nie tylko okazało się ożywcze dla klasycznego ideału, lecz przydało również energii chrześcijaństwu, dla którego grecko-rzymska klasyczność stała się i punktem odniesienia, i formą wyrazu nowych prawd. To właśnie w owym momencie historycznym, w obliczu „przemijania postaci świata" starożytnego humanitas i christianitas splotły się nierozerwalnie, by prześwietlić formującą się kulturę średniowiecza i epok nowożytnych, choć na różnych etapach kulturowych przemian poszczególne komponenty owych kategorii miały wybrzmiewać ze zmienną siłą. Manifestacje humanitas wobec chrześcijaństwa w jego różnych odmianach konfesyjnych sprzyjały zarówno kształtowaniu postaw „uczonej pobożności", jak też kontestujących, wątpiących, ponadwyznaniowych, wyrażanych zawsze właśnie w imię autonomii i wolności człowieka.

            W niniejszym tomie procesy te przedstawiono, począwszy od omówienia swoistej „preegzystencji" kategorii wolności w kulturze i literaturze średniowiecznej - kategorii nieodłącznie związanej z chrześcijaństwem, lecz zyskującej wymiar swoisty w myśli humanistycznej - przez szczegółowe przedstawienie złożonych interferencji renesansowej humanitas i wielowyznaniowego chrystianizmu w dobie staropolskiej, a także ówczesnych postaw kontestujących, po XIX i XX w., kiedy dostrzeżono i opisano takie wątki tradycji humanistycznej, jak właśnie indywidualizm i autonomia jednostki w relacji z Bogiem, ale również „etyka obowiązku", odsyłająca z jednej strony do samych podstaw „antropologicznego projektu" humanizmu, z drugiej zaś wyrastająca wprost z chrześcijańskiej caritas.

            Przedstawione studia opracowane zostały przez piętnastu autorów, reprezentujących różne dyscypliny i środowiska naukowe, a tematyka poszczególnych rozpraw odnosi się do wskazanego wyżej rozumienia kategorii humanitas. Jej aspekty, badane i analizowane w dziełach polskiej kultury religijnej lub do niej się odnoszących, ukazane zostały naprzemiennie, w układzie wiodącym od średniowiecza do współczesności. [...]

(Mirosława Hanusiewicz-Lavallee)