Ze Wstępu

Do tomiku Polska siedemnastowieczna literatura okolicznościowa ze zbiorów Zamku Skokloster wybrano cztery niepublikowane w czasach nowożytnych starodruki. Odmiana piśmiennictwa, którą one reprezentują - okolicznościowa poezja życia codziennego - nie doczekała się dotąd syntetycznego opracowania. Jednym z niewielu studiów dostrzegających tę twórczość jako osobną jakość pozostaje praca Ludwiki Ślękowej Muza domowa. Idea badaczki - przedstawienie poezji, która towarzyszyła wydarzeniom życia rodzinnego, w kontekście kultury literackiej - koresponduje z myślą przewodnią niniejszego przedsięwzięcia. Twórczość okolicznościowa, która została tu zawarta, mieści się bowiem w obrębie poezji powiązanej z życiem prywatnym czy wręcz domowym, stanowi jego artystyczną oprawę, dodatkowe tło, dodające splendoru życiu szlachty i arystokracji dawnej Rzeczypospolitej, i przedstawia sobą materiał do badań nad historią literatury jako zjawiska społecznego.

Wszystkie prezentowane w zbiorze teksty powstały w 1. połowie wieku XVII i pochodzą ze zbiorów zgromadzonych przed szwedzkim najazdem na Rzeczpospolitą z roku 1655. Obok wspólnoty losów o umieszczeniu ich razem zdecydował fakt, że dokumentują one obieg kultury humanistycznej w dawnej Polsce, dowodząc, że w porównaniu z okresem wcześniejszym (wiekiem XVI) powiększył się on, ulegając jednocześnie demokratyzacji. Proces ten rozpoczął się w 2. połowie XVI stulecia i nasilił się w XVII w., co ilustruje chociażby wykaz, który zamieściła w swojej monografii o epitalamiach Katarzyna Mroczek. Epitalamia szlacheckie i mieszczańskie na większą skalę pojawiały się właśnie w początkach XVII w. i stały się stopniowo coraz liczniejsze, podczas gdy w stuleciu XVI nie odnotowuje się ich zbyt wielu.

Zjawisko upowszechniania się kultury słowa pisanego ilustrują nie tylko epitalamia, ale także coraz powszechniejsze w czasach Wazów prywatne funeralia.  Stanowiły one jeden z istotniejszych składników spopularyzowanej wersji kultury wysokiej, adaptującej osiągnięcia stulecia poprzedniego do potrzeb piśmiennictwa lokującego się między twórczością adresowaną do autentycznych elit intelektualnych i politycznych a tym, co określa się mianem literatury popularnej, mieszczańskiej czy nawet sowizdrzalskiej. Odbiorcy tych wytworów kultury z równą chęcią jak po panegiryczne wypowiedzi sięgali zapewne  po różnorakie Ezopy, Banialuki i Wyprawy plebańskie. Ci odbiorcy to pisząca i czytająca szlachta (a zapewne także mieszczaństwo), pierwsze pokolenia uboższych członków stanu, które z kulturą umysłową oswoiły się już nie za granicą czy nawet w Akademii Krakowskiej, ale w coraz liczniejszych w ówczesnej Rzeczypospolitej kolegiach jezuickich. Horyzont ich formacji umysłowej wyznaczałyby tutaj klasy gramatyki, poezji, retoryki, a więc humanizm pojmowany jako filologia, oraz pewien ideał wychowawczy, ale także - szkolna rzeczywistość. Wytwarzany przez nich popyt na produkcję literacką sprawił, że w wieku XVII kultura słowa pisanego - także drukowanego - zapuściła silniej korzenie, przenikając w głąb społeczeństwa. Za jej pośrednictwem docierały też elementy tradycji humanistycznej i  dorobek polskiej literatury renesansu.

[1] Zob. Polonika ze zbiorów Zamku Skokloster. Katalog,  oprac. M. Eder przy współpracy E. Westin Berg, Wprowadzenie do lektury M. Eder, red. D. Chemperek, Warszawa 2008.

[2] Okolicznościową poezję polityczną opracował w dużej mierze Juliusz Nowak-Dłużewski; zob. idem, Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce, t. 1-6, Warszawa 1963-1980.

[3] L. Ślękowa, Muza domowa. Okolicznościowa poezja rodzinna czasów renesansu i baroku, Wrocław 1991.

[4] Zob. Aneks, w: K. Mroczek, Epitalamium staropolskie. Między tradycją literacką a obrzędem weselnym, Wrocław 1989, s. 140-161.

[5] Znaczenie tego zjawiska dostrzegł ostatnio Radosław Grześkowiak; zob. idem,  Wstęp, w: Kadasylan Nowokracki, Fraszki i facecje, oprac. R. Grześkowiak, Warszawa 2009, s. 6.