INEDITA - TOM I: Grzegorz Czaradzki, Rytmy o porodzeniu... Drukuj

  

Grzegorz Czaradzki
RYTMY O PORODZENIU PRZENACZYSTSZYM BOGARODZICE PANNY MARYJEJ

 

Wydali i opracowali
Roman Mazurkiewicz i Elwira Buszewicz

 

Redakcja naukowa tomu
Alina Nowicka-Jeżowa

 

Warszawa 2009

Wydawnictwo Neriton

 

Rytmy o porodzeniu przenaczystszym Bogarodzice Panny Maryjej Grzegorza Czaradzkiego (1613) to krytyczna edycja niedostrzeżonego dotychczas staropolskiego przekładu poematu Jacopo Sannazara De partu Virginis (1526), arcydzieła renesansowej epiki religijnej. Rytmy są cennym świadectwem twórczej recepcji w Polsce początku XVII w. jednego z najwybitniejszych dzieł późnorenesansowego humanizmu chrześcijańskiego. Paralelne zestawienie tekstu łacińskiego i polskiego umożliwia analizę warsztatu tłumacza, jego inwencji i erudycji. Edycja Rytmów wzbogacona została o obszerny aneks Z literackiej recepcji Sannazara w dawnej Polsce.

 

Ritmi del parto castissimo della Deipara Vergine Maria di Grzegorz Czaradzki (1613) sono l'edizione critica della traduzione antico-polacca finora ignota del poema di Jacopo Sannazaro De partu Virginis (1526), capolavoro dell'epica religiosa rinascimentale. I Ritmi sono una preziosa testimonianza della ricezione in Polonia, agli inizi del XVII secolo, di una delle più eminenti opere dell'Umanesimo cristiano tardo-rinascimentale. La comparazione del testo latino e di quello polacco consente l'analisi della maestria del traduttore, della sua inventiva ed erudizione. L'edizione dei Ritmi è stata arricchita  da un'ampia appendice intitolata "Sulla ricezione del Sannazaro nell'antica Polonia" (trad. M. Lenart).

 

 


Spis treści

 

Wstęp

Rytmy o porodzeniu przenaczystszym Bogarodzice Panny Maryjej

Księga I

Księga II

Appendyks

 

Komentarz edytorski

            I. Wykaz znaków i skrótów przyjętych w edycji

            II. Opis źródeł

            III. Zasady transkrypcji tekstów łacińskich

            IV. Zasady transkrypcji tekstów polskich

            V. Aparat krytyczny

Objaśnienia

Słownik wyrazów staropolskich

Indeks

 

Aneks: Z literackiej recepcji Sannazara w dawnej Polsce

 

I. Fragment anonimowego przekładu De partu Virginis z drugiej połowy XVII wieku

II. Hieronim Morsztyn

III. Szymon Zimorowic

IV. Mikołaj Grodziński

V. Jan Gawiński

VI. Przekłady i parafrazy epigramatu De mirabili urbe Venetiis

            Przekłady

                        Jakub Teodor Trembecki

                        Józef Andrzej Załuski

                        Benedykt Chmielowski

                        Wojciech Górski

                        Kazimierz Kognowicki

                        Ignacy Krasicki

            Parafrazy i nawiązania

                        Jakub Teodor Trembecki

                        Samuel Przypkowski

VII. Przekłady i parafrazy eklogi Phyllis

            Jacopo Sannazaro, Phyllis

            Jan Aleksander Koreywa

            Franciszek Zagórski

VIII. Varia

            Jan Kochanowski

            Szymon Szymonowic

            Jan Karol Dachnowski

            Jan Andrzej Morsztyn

            Wespazjan Kochowski

            Benedykt Chmielowski

            Franciszek Ksawery Dmochowski

  


 

Grzegorz Czaradzki
DO CZYTELNIKA

 

Nie chcę błahymi bawić twych oczu fraszkami,

Najdziesz ich pełno miedzy próznymi frantami.

Kallimacha i Koa nie chcę naśladować,

Musiałbym tego zasię z Nazonem żałować.

Więc lada jaki teraz wyrwant fraszki powie,

To sztuka - poważny zwieść rym w statecznym słowie.

I te rymy me nie są z jezior Owidowych,

Lecz, co zdarzyła Klijo, z źrzódeł Parnasowych,

O Bożej Rodzicielce, Niebieskiej Królowej;

Słuszna, byś z chęcią czytał o Pannie takowej.


Recenzje 

 

Viviana Nosilia, „Europa Orientalis. Studi e ricerche sui paesi e le culture dell'Est europeo" XXVIII (2009), s. 421-423.

 

G. Czaradzki, Rytmy o porodzeniu przenaczystszym Bogarodzice Panny Maryjej, wydali i opracowali R. Mazurkiewicz i E. Buszewicz, redakcja naukowa tomu: A. Nowicka-Jeżowa, Warszawa, Neriton, 2009, 269 pp.

 

   Nel 2008 ha preso avvio un vasto progetto intitolato Umanesimo: idee, correnti e paradigmi umanistici nella cultura polacca, che, sotto la guida di Alina Nowicka-Jeżowa, raccoglie specialisti di importanti università e istituti di ricerca polacchi e si avvale della collaborazione di consulenti polacchi e stranieri. L'assiduo lavoro d'équipe si sviluppa in modo articolato, toccando molti aspetti del fenomeno, da quelli concettuali a quelli filosofici e religiosi fino a questioni più strettamente filologiche e linguistiche. I frutti di questo lavoro sono già visibili, in forma di convegni, pubblicazioni di studi e edizioni di testi; le attività realizzate nell'ambito del progetto sono visibili sulla ricca pagina web di riferimento: www.humanizm. org.pl (per un riassunto in italiano dei contenuti vd.: www.humanizm.org.pl/summaria).

   Il primo volume della sezione "Inedita" di questo progetto - sezione che accoglie la pubblicazione di opere manoscritte o disponibili solo in edizioni a stampa antiche - è dedicato alla traduzione polacca del poema di Jacopo Sannazaro De partu Virginis realizzata da Grzegorz Czaradzki e pubblicata a Poznań nel 1613. Questa testimonianza così significativa della fortuna dello scrittore napoletano in Polonia era sfuggita all'attenzione degli studiosi, perché nessuno l'aveva finora messa in relazione con il celebre originale in latino. Va a Roman Mazurkiewicz il merito di essersi reso conto del significato del lavoro traduttivo di Czaradzki, che peraltro risultò relativamente tempestivo, in quanto precedette addirittura la traduzione francese (p. 8). Nei capitoli introduttivi dell'edizione, gli editori raccolgono le scarse notizie disponibili sulla vita di Czaradzki per poi concentrarsi sull'analisi della traduzione che, come rilevano gli studiosi, non è "né completa, né fedele", poiché dei 1448 esametri dell'originale restano in traduzione polacca solo 706 tridecasillabi a rima baciata, suddivisi in due libri, anziché in tre (p. 35). Fra le omissioni che più colpiscono senza dubbio va menzionata la visita di Maria a Elisabetta.

   Il testo dei Rytmy di Czaradzki è pubblicato secondo l'esemplare della Biblioteca "Kórnicka" di Poznań, con integrazioni tratte da quello conservato a Breslavia, gli unici due esemplari noti. Il testo polacco è edito con quello latino di Sannazaro a fronte. I lunghi passaggi del testo latino non tradotti vengono riportati e tradotti o riassunti dai curatori in una prima appendice, cui fa séguito un ricco apparato di note, che aiutano a cogliere i riferimenti a testi evangelici e classici, a comprendere luoghi oscuri, a individuare i soggetti mitologici. Il lettore viene inoltre ulteriormente agevolato da un piccolo glossario dei termini antico-polacchi e da un indice dei nomi propri, che comprende personaggi e luoghi biblici, storici e mitologici. È particolarmente degna di nota la seconda appendice (Aneks), che raccoglie testimonianze della ricezione di Sannazaro in Polonia, in forma di traduzioni, parafrasi e allusioni risalenti al periodo che va fino alla fine del XVIII secolo. La rassegna è aperta proprio da un frammento della traduzione del De partu Virginis, di autore ignoto, pubblicato nel 1910 da Jan Czubek, che aveva rinvenuto a Parigi un foglio vergato nella seconda metà del XVII secolo, contenente solo parte di una traduzione (forse in origine integrale, ma purtroppo mai ritrovata), la quale, a giudicare dal frammento pervenuto, doveva essere "più fedele all'originale" rispetto a quella di Czaradzki (p. 219). Fu alla traduzione di Czaradzki che attinse a piene mani Jan Karol Dachnowski per comporre il mistero Dyjalog o cudownym narodzeniu Syna Bożego, pubblicato nel 1621, anche se certo essa non fu l'unica fonte per quest'opera scenica. Sembra tuttavia che a ispirare la produzione letteraria in volgare dei poeti polacchi fosse più la produzione epigrammatica del Sannazaro, piuttosto che i suoi poemi religiosi: vediamo cimentarsi in traduzioni e parafrasi Hieronim Morsztyn e Szymon Zimorowic, Mikołaj Grodziński e Jan Gawiński. I curatori si concentrano in particolare sulla ricezione dell'epigramma De mirabili urbe Venetiis, studiata anche da Andrzej Litwornia, epigramma tradotto, fra gli altri, da Jakub Teodor Trembecki nella seconda metà del XVII secolo e da Ignacy Krasicki nel XVIII, e parafrasato anche in latino da autori polacchi. Un altro testo che godette di una certa fortuna fu l'ecloga Phyllis, tradotta da Jan Aleksander Koreywa per una raccolta di versi pubblicata nel 1632 in occasione della morte di re Sigismondo III, e poi, in tutt'altro contesto e con tutt'altro spirito, da Franciszek Zagórski, che pubblicò la sua traduzione libera nel 1796. La rassegna si conclude con altre testimonianze dirette o indirette della ricezione di Sannazaro in Polonia, sia sotto forma di rielaborazioni di opere dell'autore napoletano, sia sotto forma di menzioni dello scrittore.

   Con la comparsa di quest'edizione viene messo a disposizione degli studiosi uno strumento indispensabile e utilissimo per intraprendere studi sulla ricezione del Sannazaro in Polonia, non solo per l'accurata edizione del testo dei Rytmy, ma anche per gli spunti offerti dall'introduzione e dalla seconda appendice. Un altro pregio dell'edizione, già rilevato, è l'abbondanza di apparati di note, che facilitano la comprensione del testo.

   Della stessa sezione "Inedita" del progetto è uscito anche il secondo volume, Pieśni di Jan Gawiński, edito da Dariusz Chemperek (Warszawa 2009), che costituisce anch'esso un notevole contributo all'ampliamento delle conoscenze sulla letteratura polacca del XVII secolo.

 

(za zgodę na zamieszczenie tekstu w naszym serwisie dziękujemy Panu Prof. Cristiano Diddi, redaktorowi naczelnemu "Europa Orientalis").


 

Maciej Włodarski, "Ruch Literacki" 2009, z. 4-5, s. 421-422.

 

Grzegorz Czaradzki, Rytmy o porodzeniu przenaczystszym Bogarodzice Panny Maryjej, wydali i opracowali Roman Mazurkiewicz i Elwira Buszewicz, red. naukowa Alina Nowicka-Jeżowa, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2009, Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej - Inedita, tom I, ss. 270.

 

   W ramach wielkiego projektu badawczego i wydawniczego dotyczącego humanizmu, a kierowanego przez prof. Alinę Nowicką-Jeżową, w serii Inedita ukazał się właśnie pierwszy tom, przynoszący krytyczną edycję zapomnianego utworu Grzegorza Czaradzkiego (1613), utworu, który dotąd nie był rozpoznawany jako pierwszy staropolski przekład poematu Jacopa Sannazara De partu Virginis (1526), arcydzieła renesansowej epiki religijnej. Również sam tłumacz, Grzegorz Czaradzki, jest dzisiaj właściwie nieznany: nie ma biogramu w Nowym Korbucie, w Polskim słowniku biograficznym czy w Dawnych pisarzach polskich, a wspominany jest tylko w XIX-wiecznych opracowaniach, jego twórczość zaś notuje oczywiście Bibliografia polska Estreichera (t. 3, Kraków 1896).

   Utwór w przekładzie Czaradzkiego nie jest duży objętościowo: obejmuje nieco ponad 700 wersów 13-zgłoskowych i jest o połowę krótszy niż w oryginale (u Sannazara 1448 heksametrów), ale autor tłumaczenia jawi się jako poeta zręczny, sprawnie oddający myśli pierwowzoru, legitymujący się sporą erudycją humanistyczną. Jak piszą wydawcy tekstu, „Czaradzki dotrzymuje kroku humanistycznej erudycji włoskiego autora, poruszając się swobodnie po obszarze śródziemnomorskim i koncentrując uwagę na realiach Ziemi Świętej" (s. 37), i dalej: „tłumacz ze szczególnym pietyzmem podchodzi do konstrukcyjnych i stylistycznych wymogów stawianych poezji epickiej" (s. 38). Pojawiają się neologizmy ukute na wzór homeryckich epitetów złożonych, zachowane zostają porównania homeryckie Sannazara, stosowane są peryfrazy.

   Poemat rozpoczyna się od decyzji Boga Ojca, który postanawia wybawić ludzi z niewoli szatańskiej i wysyła Archanioła Gabriela do Nazaretu, by dokonało się zwiastowanie i wcielenie Syna Bożego. Wieść o tym szybko dociera do Podziemi i Dawid wygłasza proroctwo o życiu Chrystusa i Jego Matki oraz o dalszych losach świata. Następnie mowa jest o spisie ludności, zarządzonym przez cesarza Augusta, i przedstawiona zostaje wędrówka Maryi i Józefa do Betlejem oraz poszukiwanie miejsca na nocleg. Po symbolicznym ukazaniu narodzin Chrystusa narrator opisuje hołd złożony przez obecne w stajence zwierzęta i chóry aniołów, głoszących chwałę Dzieciątka. Po przemowie wzruszonego Józefa przybywająca z nieba „skrzydłolotna Radość" budzi pasterzy, którzy przybywają do betlejemskiej groty i oddają hołd Jezusowi, a w swojej pieśni przypominają „wieszcze" słowa IV eklogi Wergiliusza.

   Oczywiście temat utworu jest doskonale znany, a zatem nie opowiadany wątek, lecz sposób jego przedstawienia decyduje o atrakcyjności tekstu w odbiorze czytelniczym, pod warunkiem, że posiadamy odpowiedni klucz do jego zrozumienia. Perfekcyjnie przygotowana edycja krytyczna ułatwia nam to zadanie, dostarczając cały „pęk kluczy". Rzeczowy Wstęp, pióra Romana Mazurkiewicza i Elwiry Buszewiczowej, przynosi informacje o „chrześcijańskim Wergiliuszu", jak nazywano Jacopa Sannazara, ukazuje jego utwór De partu Virginis na tle humanistycznej epiki biblijnej (technika epickiej narracji, poziomy akcji, nawiązania do Wergiliusza), wskazuje na właściwe humanizmowi łączenie pogańskiego mitu z tradycją biblijno-chrześcijańską i późniejszą recepcję dzieła Sannazara, zarysowuje szkic do biografii Grzegorza Czaradzkiego oraz omawia warsztat tłumacza (stosunek do pierwowzoru, styl, oswajanie przestrzeni, miara wierszowa itp.), a także jego kulturę religijną i literacką.

   Przekładowi Czaradzkiego na sąsiadujących stronach towarzyszy łaciński tekst utworu Sannazara De partu Virginis, a zatem czytelnik władający łaciną ma możliwość prześledzenia zabiegów stosowanych przez tłumacza (opuszczenia i amplifikacje, wprowadzane przyswojenia), a także może ocenić jego sprawność warsztatową. Z kolei Apendyks przynosi uzupełnienie miejsc pominiętych w przekładzie przez Czaradzkiego: dłuższe opuszczenia podawane są zarówno w brzmieniu oryginalnym, jak i w przekładzie filologicznym (w przypadku bardzo długich ustępów podane są streszczenia), a pominięcia krótkie, kilkuwersowe, uwidoczniono tu jedynie w tłumaczeniu polskim.

   Oprócz Komentarza edytorskiego, zawierającego wykaz znaków i skrótów, opis źródeł, ale także zasady transkrypcji tekstów łacińskich i polskich oraz szczegółowy aparat krytyczny, rejestrujący dokonane poprawki w tekście łacińskim i polskim, szczególnie istotne znaczenie dla pełnego i właściwego odbioru treści poematu mają bogate Objaśnienia. Tekst staropolski, w dodatku obficie wypełniony terminami mitologicznymi, czy też odnoszącymi się do geografii i historii antycznej, wymagał drobiazgowych wskazówek, ułatwiających rozszyfrowanie poszczególnych słów, fraz, figur poetyckich, a także informacji rzeczowych, objaśniających kontekst kryjący się za odległymi dziś pojęciami. Oczywiście autorzy opracowania objaśniają też wszelkie zabiegi tłumacza, ujawniające się w zestawieniu z łacińskim tekstem Sannazara. Dodatkowym ułatwieniem kontaktu z odległym czasowo utworem Czaradzkiego jest zamieszczony w książce Słownik wyrazów staropolskich, pomocny też dla przyszłych badaczy języka poetyckiego tego twórcy, a szczegółowy Indeks pozwala znaleźć w Rytmach postaci historyczne, biblijne, mitologiczne i literackie oraz nazwy geograficzne i etniczne.

   Osobną wartość posiada wieńczący książkę Aneks, przynoszący informacje o literackiej recepcji różnych utworów Sannazara w dawnej Polsce (do końca XVIII wieku). Znalazł się tutaj zachowany fragment anonimowego przekładu De partu Virginis z drugiej połowy XVII wieku, parafrazy kilku epigramatów (pióra Hieronima Morsztyna, Szymona Zimorowica, Mikołaja Grudzińskiego, Jana Gawińskiego), przekłady i parafrazy najbardziej znanego w dawnej Polsce epigramatu Sannazara De mirabili urbe Venetiis (Jakuba Teodora Trembeckiego, Józefa Andrzeja Załuskiego, Benedykta Chmielowskiego, Ignacego Krasickiego), przekłady i parafrazy eklogi Phyllis (Jana Aleksandra Koreywy, Franciszka Zagórskiego). Wszystkie przytoczone teksty polskich poetów są zestawiane z odpowiednimi utworami Sannazara. Zwraca się także uwagę na możliwość inspiracji w przypadku Jana Kochanowskiego, Szymona Szymonowica, Jana Andrzeja Morsztyna, Wespazjana Kochowskiego i innych.

   Rytmy o porodzeniu przenaczystszym Bogarodzice Panny Maryjej Grzegorza Czaradzkiego są cennym poświadczeniem recepcji w Polsce początku XVII wieku jednego z najwybitniejszych dzieł późnorenesansowego humanizmu chrześcijańskiego, a przygotowana edycja dobrze służy przywracaniu kulturze polskiej zapomnianych utworów staropolskich.

 

Za zgodę na publikację tekstu w serwisie dziękujemy Autorowi oraz redakcji "Ruchu Literackiego".